Auteur: Joris Tielens

Op dit moment warmt ver weg in de Stille Oceaan het water op, en dat betekent dat klimaatfenomeen El Niño eraan komt. Klimaatonderzoeker Sjoukje Philip legt uit wat dit betekent. “Het weer wordt extremer: felle buien, extreme droogte, extreme hitte.”

Een grotere kans op bosbranden in Australië, meer regen in de Hoorn van Afrika en een zachtere winter in Alaska en Canada. Het natuurlijke weerfenomeen El Niño belooft komend jaar wereldwijd voor meer extreem weer te gaan zorgen, wat enorme schade kan gaan veroorzaken. Bovendien wordt het door El Niño wereldwijd op aarde nog iets warmer dan het als gevolg van klimaatverandering alleen al zou worden. Daardoor gaan we waarschijnlijk ergens in de komende vijf jaar al de anderhalve graad temperatuurstijging meemaken. In het klimaatakkoord van Parijs beloofden landen om dat te voorkomen.

Wat is El Niño en hoe ontstaat het? En wat weten wetenschappers wel, en ook nog niét over dit verschijnsel? We vroegen het klimaatonderzoeker Sjoukje Philip, die bij het KNMI werkt en promoveerde op El Niño.

Hoe ontstaat El Niño?

“El Niño ontstaat doordat het water in de tropische Stille Oceaan langzaam opwarmt. Normaal gesproken waait er een tropische passaatwind van oost naar west over die oceaan. Die wind duwt de door de zon opgewarmde bovenste laag water naar het westen. Ten oosten komt koeler water uit diepere lagen naar boven, wat het zeewater koel houdt. Onder normale omstandigheden is er aan de westkant van de Stille Oceaan dus meer warm water, wat ervoor zorgt dat daar waterdamp opstijgt. Dat zorgt voor regen in Indonesië en Australië.” Deze normale situatie kan veranderen als de passaatwinden afzwakken en minder warm water opstuwen naar het westen. “Het warme water blijft daardoor meer gelijk verdeeld over het hele oppervlak van de oceaan. Daardoor wordt de hele zee warmer, en regent het meer midden op de oceaan en minder in Indonesië en Australië. Dit heet El Niño.”

“Het omgekeerde kan ook gebeuren. Dan zijn de passaatwinden juist veel krachtiger dan normaal. Het westelijke deel van de oceaan wordt dan nog meer opgewarmd en de oceaan in het oosten wordt juist koeler. Dit is La Niña.” Die zorgt voor nog meer regen aan de westelijke kant van de Stille Oceaan als normaal. Afgelopen drie jaar was er een La Niña. El Niño en La Niña wisselen elkaar om de paar jaar af, met tussendoor neutrale situaties.

Wat heeft El Niño te maken met klimaatverandering?

“El Niño en La Niña zijn natuurlijke verschijnselen. Het verloop ervan wordt niet bepaald door klimaatverandering. De afwisseling tussen El Niño en La Niña is een schommeling rond een evenwicht. Door klimaatverandering warmt de hele oceaan op en komt de temperatuur van het evenwicht hoger te liggen. Maar de schommeling rondom dat evenwicht blijft hetzelfde.” De effecten van El Niño worden wel opgeteld bij die van klimaatverandering. Klimaatverandering zorgt voor meer extreem weer, en de effecten van El Niño versterken die.

Is de komst van El Niño al lang van tevoren te voorspellen? Of is het toch onverwacht?

“La Niña duurt meestal één tot drie jaar, El Niño vaak maar een half jaar. Tussendoor zijn er neutrale periodes. El Niño komt eens in de twee tot zeven jaar voor en piekt rond kerst. We weten dat het een terugkerend fenomeen is, maar wanneer er precies een El Niño begint, is niet al jaren van tevoren te voorspellen. Dat wordt pas duidelijk als in het voorjaar het zeewater van de Stille Oceaan langzaam opwarmt.” Onderzoekers meten met vaste boeien de temperatuur van het water in een strook van de Stille Oceaan ter hoogte van de evenaar. Warmt die met meer dan een halve graad op ten opzichte van het gemiddelde, dan is er sprake van een El Niño. Hoe warmer het water, hoe sterker het El Niño-effect.

“Op een gegeven moment is er te veel warm water opgehoopt over de gehele breedte van de oceaan. Dan stroomt het warme water weg naar het noorden en het zuiden. Koud water komt dan weer dichter bij het oppervlak.” De zee wordt dan minder warm en El Niño komt ten einde.

Weten we al alles over El Niño?

“We weten dat het weerfenomeen ontstaat doordat passaatwinden afzwakken, maar waarom dat precies gebeurt is niet duidelijk. Normaal gesproken waait de passaatwind van oost naar west. Maar in de lente ontstaan winduitbarstingen van west naar oost. We weten dat die er kunnen komen. Maar wanneer en waarom ze komen, weten we niet. Dat is het weer. Net zoals we hier het weer niet een maand van tevoren kunnen voorspellen. Die winduitbarstingen de andere kant op triggeren een verandering in de luchtdruk en in de temperatuur van het wateroppervlak, wat de passaatwind afzwakt. Dat zet een verandering richting El Niño in gang, die zichzelf versterkt. En vanaf dat moment snappen we het weer. Maar er blijft dus een toevalsfactor.”

Wat gaan we merken van El Niño?

“In de directe omgeving van de Stille Oceaan zorgt El Niño ervoor dat het droger en warmer is in Indonesië en Australië, waardoor de kans op bosbranden groter is. Maar ook elders in de wereld heeft El Niño grote gevolgen voor het weer. In het algemeen wordt het weer extremer: felle buien, extreme droogte, extreme hitte. Maar de effecten zijn seizoensgebonden en het zijn kansen, geen zekerheden.”

In alle regio’s rondom de evenaar wordt het warmer, en ook in Alaska en Canada kunnen mensen een zachte winter verwachten. In het Caribisch gebied, Zuid Afrika en India wordt het waarschijnlijk droger. “Meer regen kan ook. In de hoorn van Afrika hebben ze nu net drie droge jaren gehad. Die waren aan La Niña gerelateerd. Nu komt er daar waarschijnlijk meer regen. Dat geldt ook voor andere landen langs de evenaar, zoals Ecuador, Peru en het zuiden van Brazilië.” De kans is groot dat die regen in de vorm van extreme buien komt, en kan dan zorgen voor overstromingen. Juist na droogte kan de bodem minder goed veel water opnemen. In Nederland is het effect van El Niño beperkt. Er is alleen een kleine kans op een iets natter voorjaar in 2024.

Gaat de wereld te warm worden?

“In de hele wereld kan de gemiddelde temperatuur stijgen met 0,2 graden of meer als gevolg van El Niño.” Daardoor gaat de wereld volgend jaar waarschijnlijk haar warmste jaar sinds begin van de metingen noteren, voorspelde de Wereld Meteorologische Organisatie. Ook zal de gemiddelde temperatuur wereldwijd waarschijnlijk al komende jaren boven de 1,5 graden stijging uitkomen ten opzichte van de pre-industriële tijd. Bijna alle landen hebben in het klimaatakkoord van Parijs afgesproken de opwarming over lange termijn te willen beperken tot 1,5 graden.

“Als dat gebeurt wil dat niet zeggen dat alles dan ineens mis gaat”, nuanceert Philip. “Omdat het mede het gevolg is van het natuurlijke verschijnsel van El Niño, zal de gemiddelde wereldtemperatuur na El Niño waarschijnlijk ook weer afnemen. Daarom wordt in het akkoord van Parijs ook gesproken van een overschrijding van deze grens gedurende een aantal jaren.”

El Niño versterkt de gevolgen van klimaatverandering. Hoe erg wordt het?

“Door klimaatverandering krijgen we sowieso steeds meer weersextremen: grotere droogte en hitte en extreme regen. Daar komt nu het effect van El Niño bij. Het is moeilijk daar precieze voorspellingen over te doen. Het zal vooral merkbaar zijn bij extreme neerslag. Als El Niño zorgt voor meer neerslag in een bepaalde regio, dan gebeurt dat nu in een atmosfeer die door klimaatverandering al warmer is. De neerslag zal daardoor nog extremer worden.” Ook bij droogte kunnen de gevolgen van klimaatverandering en El Niño bij elkaar optellen."

“De alarmerende berichten die nu in de media verschijnen over het komende extreme weer en die dat aan El Niño toeschrijven, zijn misschien wat overdreven. Het klopt dat we te maken zullen krijgen met extreem weer. Maar dat komt vooral door klimaatverandering, versterkt door El Niño. Klimaatverandering heeft een groter effect op het toenemen van die extremen dan El Niño.”