Meld je aan voor onze Climate Coverage Now-nieuwsbrief als je onze klimaatverhalen van over de hele wereld wil ontvangen. Als je geen zin hebt om te wachten: lees hier wat we tot nu toe hebben geschreven over de klimaatcrisis .
In het Amazoneregenwoud zijn inmiddels duizenden vierkante kilometers aan bos verschroeid. De lucht boven São Paulo is pikkedonker en over de hele wereld maken mensen zich veel zorgen over het lot van het meest biodiverse gebied ter wereld.
Tienduizenden losse branden hiervan zijn bewust aangestoken door mensen, wat gesteund wordt door de Braziliaanse president Jair Bolsonaro. Je zou op het eerste gezicht dus zeggen dat de vernietiging van het regenwoud vooral aan de mens te danken is, maar daarmee ga je wel aan één belangrijk gegeven voorbij: juist de mens heeft ook veel invloed gehad op de vorming van het Amazoneregenwoud. En door daarbij stil te staan, zouden we misschien ook makkelijker iets aan de huidige malaise kunnen doen.
De afgelopen jaren hebben wetenschappers veel bewijs gevonden dat het huidige ecologische landschap al gestalte kreeg toen de Europeanen er nog lang geen voet hadden gezet. Het werd gevormd door inheemse volkeren, die er minstens tienduizend jaar geleden al leefden, en het transformeerden tot belangrijke luchtzuiveringsinstallatie voor de atmosfeer van de aarde.
“De Amazone wordt al heel lang beschouwd als een ‘natuurlijke’ ruimte, die voornamelijk wordt ingenomen door oerbos,” zegt Helena Pinto Lima, onderzoeker en curator archeologie van het Museu Paraense Emílio Goeldi in Belém. “Maar het ongerepte regenwoud is een mythe, die veel mensen heeft verblind. Het wordt steeds duidelijker dat het eigenlijk gewoon een cultureel gevormd gebied is.”
Archeologen zijn nog maar net begonnen om de mysteries van de complexe precolumbiaanse beschavingen te ontrafelen, maar uit recent bewijs blijkt dat er miljoenen mensen in het Amazonegebied woonden voor de komst van de Europeanen. Deze volken hebben ervoor gezorgd dat het gebied heel vruchtbaar werd en een grote biodiversiteit kreeg.
De inheemse stammen werden na de Europese kolonisatie uitgeroeid door ziektes en genocides, en ook in de eeuwen erna vond er nog gruwelijk geweld plaats. Sommige stammen hebben zich in de afgelopen decennia kunnen herstellen, en tegenwoordig wonen er ongeveer een miljoen inheemse mensen in het Braziliaanse Amazonegebied. Sommige stammen bestaan uit duizenden mensen, zoals de Guajajara en de Ticuna, maar er zijn ook gemeenschappen met nog niet eens honderd personen. Dat blijkt uit gegevens van het Instituto Socioambiental, een onderzoekscentrum in São Paulo dat zich inzet voor de rechten van inheemse volkeren.
Sommige stammen leven geïsoleerd in het bos en hebben geen contact met de buitenwereld. En ook de stammen die een sterke sociale band met niet-inheemse gemeenschappen hebben opgebouwd, houden zich nog vaak vast aan de tradities van hun voorouders. En juist aan die tradities heeft het regenwoud veel te danken: de stammen teelden planten, staken gecontroleerde branden aan en deden aan bodemverrijking, waardoor het Amazonegebied nu veel wilde dieren heeft en veel CO2 kan opnemen.
“Wat we zien in het Amazonegebied gaat niet zozeer over ‘cultuur versus natuur’, maar eerder over twee verschillende manieren waarop mensen er hebben gewoond,” zegt Gabriel Soares, die bezig is met zijn doctoraat bij het Nationaal Museum van Brazilië in Rio de Janeiro.
“De ene groep mensen heeft in de loop van duizenden jaren voor veel biodiversiteit gezorgd en de planeet op meerdere manieren een stuk bewoonbaarder gemaakt,” zegt hij. “De andere groep, die deze branden heeft veroorzaakt, heeft waarschijnlijk juist een enorm negatieve invloed op de planeet.”
Wetenschappers hebben de invloed van de inheemse volkeren onderzocht door plantensoorten te onderzoeken op duizenden archeologische plekken. Uit een onderzoek uit 2017, dat in Science werd gepubliceerd, blijkt dat de planten die werden geteeld door de inheemse volkeren – zoals de paranotenboom, de maripapalm en de cacaoboom – vijf keer vaker voorkwamen in de buurt van deze vroegere nederzettingen.
Veel planten die door de inheemse volkeren werden geteeld halen veel CO2 uit de lucht. Alleen al de paranotenbomen – die wel vijftig meter hoog en duizend jaar oud kunnen worden – slaan volgens schattingen 1,3 procent van de CO2 van het Amazoneregenwoud op.
De gevolgen van dit teeltproces zijn nu al duizenden jaren merkbaar. Er is een CO2-opslag ontstaan die essentieel is geworden om de klimaatcrisis tegen te gaan. De paranotenbomen, palmen en andere planten hebben daarnaast ook bijgedragen aan de grote biodiversiteit van het Amazonegebied, omdat het fruit en de noten veel diersoorten hebben aangetrokken.
Een ander belangrijk voorbeeld van de impact van inheemse volkeren op het Amazonegebied is terra preta, een zwarte grondsoort die is ontstaan toen zij er leefden. De mensen maakten houtskool van planten uit de omgeving, en mengden dat met de compost, mest, aardewerk en dode planten. Daarmee werd de bodem van het regenwoud met voedingsstoffen verrijkt.
“Het Amazoneregenwoud kan worden beschouwd als natuurlijk-cultureel erfgoed van wereldbelang,” zegt Carolina Levis, een ecoloog aan de Federale Universiteit van Santa Catarina in Florianópolis. Zij ziet echter een enorm verschil tussen de moderne ‘slash-and-burn’-technieken die nu het woud vernietigen en de gecontroleerde branden van destijds.
“Nu wordt er illegaal brand gesticht om ruimte te maken voor landbouw en andere grootschalige agrarische activiteiten, terwijl het toen veel meer binnen de perken bleef,” zegt ze. “De inheemse samenlevingen hadden zeer geavanceerde methodes van brandbeheer ontwikkeld, zonder grootschalige ontbossing te veroorzaken.”
De huidige inheemse volkeren maken kleine, smeulende vuurtjes van plantaardige biomassa, bedekt met modder of stro, en rouleren elk seizoen naar een ander stuk land. Zo lopen ze niet alleen minder risico op ongecontroleerde bosbranden, maar vangen ze ook de helft van de CO2 van de biomassa in de grond op, zodat er minder broeikasgassen vrijkomen. Daar zouden niet-inheemse mensen ook nog wat van kunnen leren: volgens een onderzoek uit 2016 kan de koolstofuitstoot die door mensen wordt veroorzaakt hierdoor namelijk sterk worden gecompenseerd.
Terra preta wordt beschouwd als een van de meest vruchtbare bodemsoorten op aarde. “En wat voor de tropen vooral interessant is, is dat het erg stabiel is: er gaan geen voedingsstoffen verloren,” zegt Eduardo Góes Neves, een archeoloog aan de Universiteit van São Paulo.
De pech is alleen dat juist de plekken waar dit soort inheemse invloeden zichtbaar zijn, vooral in het zuiden van het Amazonegebied liggen – en juist daar vinden de meeste ontbossingen en bosbranden nu plaats.
Het merendeel van de branden is bedoeld om ruimte te maken voor boerderijen, ranches en grondstofwinning. Dat gebeurt elk jaar in het Amazonegebied, maar dit jaar was het bijzonder intens, omdat Bolsonaro weigert milieuwetten en -beschermingen te handhaven. Daarom was er veel meer ontbossing in de aanloop naar het brandseizoen, waardoor de branden alleen nog maar erger werden.
Het is tragisch dat de verwoesting zo’n bedreiging vormt voor de inheemse culturen die het regenwoud juist zo hebben verrijkt – maar dit is ook weer geen grote verrassing, als je bedenkt dat Bolsonaro zich in zijn verkiezingscampagne vijandig uitsprak tegen deze stammen en gemeenschappen.
“Deze situatie laat zien wat je krijgt als mensen als Bolsonaro aan de macht komen,” zegt Neves. “Dit is dan de wereld waarin we leven: een wereld zonder constructiviteit, medeleven of ideeën over de toekomst. Alleen maar vernietiging.”
Bolsonaro is zowel binnen als buiten Brazilië veel op de vingers getikt, en daar is hij zo verontwaardigd over dat hij ngo’s ervan heeft beschuldigd dat ze de branden hebben veroorzaakt – waar hij verder trouwens geen enkel bewijs voor heeft. Daarnaast bleek uit een uitgelekte overheidspresentatie dat hij van plan is om veel snelwegen en bruggen te bouwen, waarmee hij de internationale inspanningen om de Amazone te beschermen teniet zou doen.
Die inspanningen zijn er vaak juist op gericht om inheemse volkeren te helpen, om zo de biodiversiteit te beschermen. “Het is van levensbelang om in hen te investeren, omdat ze zo hun eigen plannen om natuurlijke hulpbronnen te beheren kunnen ontwikkelen,” zegt Alex Antram van Rainforest Trust, een Amerikaanse ngo die wereldwijd al meer dan 9 miljoen hectare regenwoud heeft beschermd.
De samenwerkingen tussen ngo’s en inheemse gemeenschappen staan niet alleen onder druk vanwege de grote bouwprojecten, maar ook doordat het er nogal rommelig aan toegaat bij het landbeheer in het Amazoneregenwoud. Het barst van de mensen die ten onrechte grond claimen of het illegaal verhandelen. In sommige gevallen worden er zelfs inheemse mensen aangevallen of vermoord. “Vooral aan de grenzen van de uitdijende gebieden waar landbouw wordt bedreven en grondstoffen worden gewonnen vindt steeds meer geweld plaats,” zegt Lima.
Inheemse mensen en natuurorganisaties hopen dat er dankzij de internationale aandacht meer inspanningen verricht zullen worden. Ook is het belangrijk dat de milieuwetten strenger gehandhaafd worden, en zou het inheemse land- en bosbeheer op een veel grotere schaal moeten worden toegepast.
“We zeggen nee tegen mijnbouw in ons land en nee tegen de ontbossing,” aldus O-É Kaiapo Paiakan van het inheemse Xinguvolk, in een video die onlangs online werd gezet door Instituto Socioambiental. “Geen invasies of gebrek aan respect meer. Geen bestrijdingsmiddelen in onze rivieren en bossen. Geen criminele branden in het woud. Wij komen op voor de Amazone.”
Toen ik Neves sprak was hij net terug van een reis door het regenwoud, waar hij de schrijnende gevolgen van de bosbranden van dichtbij had gezien. Maar hij voelde zich ook gesterkt doordat de Brazilianen zich zo inzetten om het regenwoud te beschermen.
“Ik heb veel verwoeste stukken grond gezien, maar ook dat de inheemse volken van zich laten horen en een grotere stem krijgen,” zegt hij. “Juist zij kunnen ons helpen om dit prachtige woud weer terug te krijgen. Er is nog hoop.”
Dit artikel verscheen oorspronkelijk bij VICE US
https://www.vice.com/nl/article/gyzypm/de-mens-maakt-de-amazone-nu-kapot-maar-heeft-het-ook-tot-een-succes-gemaakt
