Hoogheemraadschap Hollands Noorderkwartier (HHNK) gaat de strijd aan met het steeds zouter wordende water. Door het aanleggen van een netwerk aan meetpunten kan er sneller ingegrepen worden. Zo kan er voor de toekomst voldoende en kwalitatief goed drinkwater worden veiliggesteld.
Verzilting (het zouter worden van water) is een steeds groter wordend probleem, zo ook boven het Noordzeekanaal. De problemen met een gebrek aan zoet water en regenval waren in de afgelopen jaren voelbaar. Natuurgebieden die droogvallen, boeren die hier last van krijgen en de drinkwatervoorziening die in gevaar komt.
Het waterschap wil deze problemen voor zijn, en zet alle zeilen bij om verzilting terug te dringen. Een netwerk van meetpunten - verspreid over de regio's - moet het opkomende zoute water tijdig 'signaleren' en terugdringen.
"Ook kunnen we hiermee het zoutgehalte in het IJsselmeer en het Markermeer beter en sneller meten", aldus woordvoerder Jorrit Voet van het waterschap. Want beide meren zijn een belangrijke bron voor drinkwater. Alleen al in Noord-Holland is driekwart aangewezen op het grootste zoetwaterreservoir van Nederland.
Doorspoelen
Het waterschap neemt watermonsters, die in het laboratorium worden geanalyseerd. Mocht blijken dat de zoutgehaltes hoger uitvallen, dan kan er eerder ingegrepen worden."Met kunst- en vliegwerk brengen we nieuw zoet water binnen om het zoutgehalte een halt toe te roepen", legt Voet uit. "Zo kunnen we voldoende schoon zoet water voor drinkwater in de toekomst blijven garanderen."
30 voorkeurslocaties
Tot dusver heeft het waterschap zo'n 30 voorkeurslocaties op het oog. Zo ook in West-Friesland, de Noordkop en Alkmaar. Om welke locaties het gaat, blijft nog onduidelijk. "We zitten nog in de ontwerpfase", zegt hij. Volgens hem kunnen er nog locaties afvallen. "Het hangt af van de geschiktheid en efficiëntie van een locatie." De meetpunten worden geplaatst bij bruggen en sluizen.
De belangen van schippers of boeren leggen het minste gewicht in de schaal.
Kurkdroog is het momenteel in Nederland, en dat zal door klimaatverandering steeds vaker het geval zijn. Dat stelt ons voor pijnlijke keuzes, zoals: wie heeft in periodes van droogte recht op het schaarse water dat er nog wel is? ‘Zolang de schade omkeerbaar is, bungelt de natuur onder aan het prioriteitenlijstje.’
Open vuur is verboden in vrijwel alle natuurgebieden en het neerslagtekort passeerde vrijdag de symbolische grens van 100mm. De lente is dit jaar kurkdroog. Zulke periodes van droogte zijn steeds normaler aan het worden voor ons land, dat nota bene de reputatie heeft van kletsnat kikkerland.
De zomer van 2022 was ook al opmerkelijk heet en droog in Nederland, net als die in de jaren 2018 tot en met 2020. Van de afgelopen vijf zomers waren er in Nederland dus vier zeer droog. “Vanwege klimaatverandering wordt het weer in Nederland steeds extremer en neemt de kans op droogte in het voorjaar en de zomer toe”, waarschuwt Eric Gloudemans, beleidsadviseur water en klimaat van de Unie van Waterschappen. Er valt volgens hem niet zozeer minder water, maar het valt wel geconcentreerder. Periodes zonder regenval duren hierdoor langer. Water verdampt bovendien sneller door de opwarming van de aarde.
Wie heeft in periodes van droogte recht op het schaarse water dat er nog wel is?
Extreme droogte levert allerlei problemen op. Schippers moeten andere routes varen en kunnen minder lading meenemen, boeren mogen minder sproeien waardoor oogsten kunnen mislukken en planten en dieren lijden onder het watertekort. Droogte brengt een ingewikkeld vraagstuk met zich mee: wie heeft in periodes van droogte recht op het schaarse water dat er nog wel is?
Wie krijgt voorrang?
Het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI) meet voor Nederland het ‘potentieel neerslagtekort’. Dit is het verschil tussen de hoeveelheid neerslag die er valt en de hoeveelheid vocht die verdampt. In 1976 was er sprake van een extreme droogte. Het neerslagtekort was toen op het droogste moment 361 millimeter. In 2021 en 2022 was het lag het maximale neerslagtekort rond de 320 millimeter. Op het moment dat dit artikel verschijnt, is het neerslagtekort de 100 millimeter gepasseerd.
Nederland zou Nederland niet zijn als er geen draaiboek klaarlag voor droge tijden. De Landelijke Coördinatiecommissie Waterverdeling (LCW) komt in actie als er sprake is van een langere periode van droogte. In deze commissie zijn ministeries, provincies en waterschappen vertegenwoordigd. De LCW adviseert over maatregelen om het beschikbare water te verdelen. Dit gebeurt op basis van wat in ambtelijke taal de verdringingsreeks wordt genoemd. Hierin is bepaald welke watergebruiker voorrang krijgt in tijden van droogte. Categorie 1 heeft bij droogte de hoogste prioriteit, die mag dus het langst gebruik blijven maken van het schaarse water, en categorie 4 de laagste.
Economische belangen van specifieke groepen zoals schippers of boeren leggen het minste gewicht in de schaal. Zij krijgen als eerste beperkingen opgelegd: boeren mogen bijvoorbeeld minder sproeien en schepen mogen minder vracht meenemen omdat rivieren minder diep zijn.
Veiligheid is daarentegen het belangrijkst. Waterkeringen en dijken die gevoelig zijn voor de droogte krijgen als eerste water. Extreme droogte kan namelijk scheuren veroorzaken in dijken en waterkeringen beschadigen. Daartussen in vallen, wat betreft prioriteit, onder meer drinkwater- en energievoorziening, waarvoor veel koelwater nodig is.
Onomkeerbaar of niet?
Wat de natuur betreft: zolang de schade omkeerbaar is, bungelen planten en dieren onder aan het prioriteitenlijstje. Maar onomkeerbare schade valt wél in de hoogte categorie. Zo moet er bijvoorbeeld zo lang mogelijk water beschikbaar blijven om te voorkomen dat veengronden inzakken.
Nog een droge zomer zou dramatisch zijn voor planten en dieren
Al is dat onderscheid wel wat lastig. Na een paar jaar droogte wordt ook omkeerbare schade onomkeerbaar, legt Niko Wanders uit. Hij is universitair docent Hydrologie aan de Universiteit Utrecht en gespecialiseerd in droogte en klimaatverandering. Zo ziet hij steeds meer kale plekken op de heide als gevolg van de droogte. En ook veel bomen zijn de afgelopen zomers doodgegaan. “De natuur is heel kwetsbaar. Nog een droge zomer zou dramatisch zijn voor planten en dieren.”
Het goede nieuws is gelukkig dat we er, wat betreft het waterpeil, deze lente nog goed voor staan. Op 1 april startte officieel het droogteseizoen, wat betekent dat de waterschappen de droogte continu in de gaten houden. Dankzij een regenachtige winter stond er op dat moment gelukkig nog genoeg water in kanalen, sloten, beken en meren. “Maar dat wil niet zeggen dat het niet weer een heel droge zomer kan worden. Niets zo veranderlijk als het Nederlandse weer”, benadrukt Wanders.
Verboden te sproeien/drinken
De afgelopen jaren kregen boeren al vaker te maken met sproeiverboden. Het Brabantse waterschap De Dommel deelde in de extreem droge zomer van 2018 zelfs verschillende boetes van 500 euro uit aan boeren die zich niet aan het sproeiverbod hielden. Natuurbeschermers maken zich zorgen dat die sproeiverboden er niet meer in zitten als de BoerBurgerBeweging, die bij de verkiezingen voor de Waterschappen veel stemmen kreeg, in de algemene besturen van de Waterschappen aan de macht komt.
Uiteindelijk bepalen de besturen van de 21 waterschappen die Nederland telt of er een sproeiverbod wordt ingesteld, beaamt Gloudemans van de Unie van Waterschappen. “Want er zijn veel regionale verschillen in Nederland. Gezien de klimaatverandering en langere periodes van droogte zal een sproeiverbod waarschijnlijk een middel blijven bij waterschaarste.”
Het IJsselmeer werkt als een soort regenton vol zoet water
Bij zeer grote droogte kan de overheid ook burgers restricties opleggen bij het gebruik van drinkwater. In Nederland is dat nog niet eerder gebeurd, maar in Engeland, Frankrijk en Spanje bijvoorbeeld wel. Dat we in Nederland nog geen extreme maatregelen heeft moeten treffen hebben we, volgens Gloudemans, onder meer te danken aan het IJsselmeer dat als een soort regenton vol zoet water werkt. In droge periodes kan water vanuit het IJsselmeer naar andere delen van het land worden geleid.
Maar of dat op lange termijn met al die droge zomers voldoende blijft, is onzeker. Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) heeft daarom in 2019 voor het drinkwater van burgers een speciaal ‘escalatiesysteem’ ontwikkeld met verschillende fases. Het begint bij de eerste droogte nog met adviezen. Vanaf de alarmtoestand (fase 3) gelden verboden, zoals het gebruik van drinkwater om tuinen te besproeien en privézwembaden te vullen. In een crisissituatie (fase 4) mag drinkwater alleen nog worden gebruikt voor consumptie, gezondheidsdoelen en hygiëne. De politiek buigt zich nog over de haalbaarheid van zo’n systeem: hoe moet er bijvoorbeeld worden gehandhaafd?
Voor de industrie is water uit de kraan nu al niet meer vanzelfsprekend: waterbedrijf Vitens weigerde vorig jaar al aanvragen voor drinkwatercontracten van verschillende bedrijven, vertelde directeur Jelle Hannema in een interview met Trouw. Om welke bedrijven het ging, zei hij niet. “Ik vind dat een verstandige keuze. Als waterbedrijven er door klimaatverandering niet zeker van zijn dat ze kunnen leveren, moeten ze zich niet vastleggen op afspraken die ze later niet kunnen nakomen”, zegt Wanders.
Langetermijnoplossingen
Om waterschaarste te voorkómen, zijn langetermijnoplossingen nodig. In 2020 besloot de overheid daarom 800 miljoen uit te geven aan voor een nationaal deltaprogramma tegen de gevolgen van klimaatverandering, waaronder droogte.
Het gaat hierbij onder meer om aanpassingen in het landschap om het tekort aan zoetwater te verkleinen. Een voorbeeld is de aanleg van een doorvoerroute naar de Krimpenerwaard in Zuid-Holland. Door aanpassing van bestaande sloten, gemalen en inlaten moet via de Lek vanuit het Oosten meer zoet water het gebied in stromen. “Ook het laten meanderen van beken en sloten helpt tegen droogte omdat het water minder snel wordt afgevoerd”, zegt Gloudemans.
Huishoudens verbruiken zo’n twee derde van het leidingwater
Ook experimenten met nieuwe vormen van akkerbouw zijn onderdeel van het deltaprogramma, zoals de teelt van gewassen op natte gronden. Landbouwgrond hoeft dan niet meer ontwaterd te worden. Voorbeelden van soorten die in natte grond kunnen staan, zijn: cranberries, zwarte bessen en watermunt.
Zelf meehelpen in de strijd tegen de droogte heeft overigens zeker zin. Huishoudens verbruiken zo’n twee derde van het leidingwater, verklaart het Drinkwaterplatform op haar website. De rest gaat vooral naar landbouw en industrie, die vooral water rechtstreeks uit zee, rivier of bodem halen. Gloudemans heeft wel wat tips om water te besparen: douche korter, gebruik een waterbesparende douchekop en installeer een spoelonderbreker in je toilet. En heb je een tuin, dan kun je nog meer doen. Gebruik bijvoorbeeld alleen water uit de regenton om de tuin te besproeien en leg een vijver aan. En ook heel belangrijk: weg met die tegels!
Landgenoten. Weest gewaarschuwd. Koopt dingen in potjes en blikjes, en neem meteen wat 18-literflessen opdrinkwater mee. Kunnen wij wel voedselproducent nummero 2 ter wereld zijn, als het niet regent, houdt het op. En regenen doet het ook de komende twee weken niet. Laatste regen van betekenis was 13 mei, en als we de vooruitzichten mogen geloven, blijft het droog tot De Zonnewende. En de Nare Noordenwind, die alle bijen en vlinders wegblaast, houdt ook aan. Kortom: dat worden MINIFRIETJES VAN 14 EURO PER PORTIE dit jaar, met dank aan die ellendige kalenderlandbouw. De schuld geven aan windmolens, El Niño, D66, illegale waterputten, douchende Amsterdammers en/of overzeese bosbranden kan in de comments.
Ons kletsnatte voorjaar heeft de waterreserves flink aangevuld, hoe anders is dat in Zuid-Europa, waar de bosbranden alweer woeden en het water weer op rantsoen is.
In de Franse Pyreneeën legde brand duizend hectare bos in de as, het peil in het Gardameer in Italië was in zeventig jaar niet zo laag en in Spanje zijn stuwmeren opgedroogd waardoor er watertekorten zijn. En het is nog maar mei. Bovendien zindert de recordzomer van 2022 nog na.
Hein Pieper, dijkgraaf en lid van een EU-groep voor klimaatadaptatie en -verandering, vertelt aan de NOS: “Veel landen zijn nog lang niet hersteld van eerdere droge periodes terwijl ze alweer midden in een volgende zitten. En de situatie verergert. Want de grond droogt uit, waardoor de regen die er wél valt, niet vastgehouden kan worden. Vaak met grote overstromingen tot gevolg.”
Uiteraard is klimaatverandering de oorzaak. “Droge periodes zijn er altijd al geweest, maar door de snelle verandering van het klimaat zijn het er meer en hebben ze grotere gevolgen.”
Niet alleen de natuur heeft het zwaar. “Ook de economie krijgt flinke klappen”, zegt Pieper. “Door de lage waterstand van rivieren kunnen er bijvoorbeeld minder vrachtschepen varen waardoor bepaalde fabrieken niet kunnen draaien.” En dan hebben we het nog niet over mislukte oogsten of drinkwatertekorten voor de bevolking.
In Frankrijk zijn de gevolgen van de droogte merkbaar, vertelt NOS-correspondent Frank Renout: “Door klimaatverandering hebben we in 2050 in Frankrijk 30 tot 40 procent minder water, zei president Macron. Water wordt daarom duurder, boeren moeten zuiniger zijn met water en Frankrijk wil de vele lekkages in waterleidingen aanpakken. Op dit moment is de grondwaterstand in driekwart van het land lager dan gemiddeld. Daarom is inwoners gevraagd niet te veel water te gebruiken en is het in een aantal departementen verboden om de auto te wassen.”
Terwijl in Nederland het grondwaterniveau sinds tijden weer bijna op peil is, is het in Zuid-Europa alweer, of eigenlijk nog steeds, droog. In de Franse Pyreneeën heeft de eerste bosbrand van het jaar duizend hectare land verwoest, het waterpeil in het Italiaanse Gardameer is in 70 jaar niet zo laag geweest en in Spanje dreigen veel stuwmeren op te drogen. En dan moet de zomer nog beginnen.
Veel landen zijn helemaal niet voorbereid op nóg meer droogte: "Het staat er echt heel slecht voor", zegt Hein Pieper. Hij is dijkgraaf van waterschap Rijn en IJssel en lid van een EU-groep voor klimaatadaptatie en -verandering.
De zomer van 2022 was de warmste zomer ooit gemeten in Europa. Overal slinken de watervoorraden, die door te weinig sneeuwval en kleinere gletsjers niet zijn aangevuld. "Veel landen zijn nog lang niet hersteld van eerdere droge periodes terwijl ze alweer midden in een volgende zitten", legt Pieper uit. "En de situatie verergert. Want de grond droogt uit, waardoor de regen die er wél valt, niet vastgehouden kan worden. Vaak met grote overstromingen tot gevolg."
Klimaatverandering is volgens Pieper een belangrijke oorzaak. "Droge periodes zijn er altijd al geweest, maar door de snelle verandering van het klimaat zijn het er meer en hebben ze grotere gevolgen."
Droogte heeft grote gevolgen. De drinkwatervoorziening komt in gevaar, natuurgebieden gaan in vlammen op door bosbranden en oogsten dreigen te mislukken.
"Ook de economie krijgt flinke klappen", zegt Pieper. "Door de lage waterstand van rivieren kunnen er bijvoorbeeld minder vrachtschepen varen waardoor bepaalde fabrieken niet kunnen draaien."
Op dit moment is de droogte in Frankrijk, Italië en Spanje het meest nijpend. In ieder land worden de problemen op een andere manier aangepakt:
Landen grijpen vaak naar kortetermijnmaatregelen om de droogte te lijf te gaan. Maar volgens Pieper zijn er vergaande, langetermijnmaatregelen nodig. "Daar is een heel andere denkwijze voor nodig, samenwerking tussen landen en beter watermanagement." Want het klimaat blijft veranderen en droogteperiodes in Europa worden eerder norm dan regel.
Voorbeelden van structurele maatregelen zijn nieuwe bewateringssystemen in de landbouw of het op grote schaal ontzilten en hergebruiken van water. Veel methodes zijn ook gericht op het vasthouden van water, zodat er in droge periodes niet meteen een tekort ontstaat. Kronkelende rivieren, kleine dammen, stuwen en ondergronds aangelegde meren dragen bij aan het vullen van reserves.
De EU-landen zijn zelf verantwoordelijk voor hun droogtebeleid. Volgens Pieper ontbreekt het in de meeste lidstaten aan efficiënt bestuur en financiële middelen om plannen te ontwikkelen en uit te voeren. Hoe dringend het probleem ook is, overheden leggen hun prioriteiten elders.
Toch is Pieper voorzichtig optimistisch: "Ik zie dat mensen zich willen aanpassen en dat ook bedrijven langzamerhand anders gaan werken. Het is niet moeilijk om somber te worden in deze situatie, maar toch zie ik het glas liever halfvol dan halfleeg."
Kijk hier wat waterschappen doen met de flinke regen van het natte voorjaar in Nederland:
