De gewone mensen die geen idee hadden dat ze te dicht bij de rivier woonden hebben nu meegekregen wat het is dat het klimaat verandert en de kans op extreme weersomstandigheden toeneemt. Zij moeten nu op de blaren zitten en die zijn vaak zeer pijnlijk. De rijken verhuizen gewoon naar plaatsen hogerop of naar het buitenland en gebruiken Nederland alleen nog voor hun belastingontduiking. De VVD roept nu al dat het niet teveel mag kosten.
Al vanaf 1970 wordt er gewaarschuwd voor klimaatverandering, te beginnen bij het Rapport van de Club van Rome. In de decennia daarna waren alle oliereuzen door interne onderzoeken, verricht door slimme wetenschappers, reeds volledig op de hoogte van de immens schadelijke gevolgen van onze olieconsumptie op het klimaat en hebben toen hun public relations, maar ook hun verdienmodel daarop ingesteld. Zoveel mogelijk OLIE oppompen! Met als doel, een onzedelijk hoge winst zolang het kan. En dat is gelukt want het geld klotst over de plinten en de gemiddelde burger heeft geen idee hoe rijk de multinationals en de olielanden zijn. En hun verweer is reeds duidelijk: we deden slechts wat de markt wilde. Het is de burger zijn of haar eigen schuld.
Iedereen die oprecht begaan is met de gebeurtenissen in deze wereld moet toch doorhebben, dat we als de wiedeweerga onze levenswijze moeten aanpassen. Want de tijd van ontkennen, twijfel zaaien, op de lange baanschuiven, de politiek bewerken, is voorbij, net als voor de Romanov’s het tsarendom aan de vooravond van de Russische revolutie.
Want wat zijn de laatste waarschuwingen, iets waarvoor klimaatwetenschappers al decennialang waarschuwen? Deze maand waren dat de volgende:
– Vernietiging miljarden en miljarden zeeorganismen in het noorden van Canada door temperaturen van 30 graden of meer.
– Verontrustende afname van de omvang Amerikaanse Grote Meren.
– Watervoorziening Arizona Nevada en New Mexico is in gevaar. Lake Mead is onder de alarmstand van een watertekort gedaald en het bovengelegen Lake Powell, is nog maar voor 34 procent gevuld.
– Grote overstromingen door noodweer in West-Europa.
– Bizar hoge temperaturen in Siberië (met als gevaar ontsnappen methaan uit de permafrost) en bosbranden waar eerder nog nooit een vuur is geweest.
Gelukkig blijven de huizenprijzen maar stijgen en stijgen. De kleinbürger voelen zich in Nederland allemaal oligarchjes. Maar niet voor lang meer voorspel ik u. De strijd gaat namelijk nu losbranden over wie voor de schade van de klimaatverandering, die binnen niet al te lange tijd de klimaathorror wordt, gaat opdraaien. Ik voorspel u dat de pseudo-liberalen er op zullen aansturen dat de burger hier zelf voor moet opdraaien. Ze trappen op de rem, want belastingverhoging is uit den boze. Het Kapitaal dat rijk is geworden door productie en de daarmee gepaard gaande klimaatverwoesting, blijft weer buiten schot net als bij de coronacrisis. Maar dat kan de kleinbürgers niets schelen, die zijn alleen maar bezorgd over hun huizenprijzen.
Ik vrees dat inflatie en belastingverhoging de eerste symptomen zullen zijn, maar dat het hek echt van de dam is als er voedseltekorten, misoogsten en nog grotere rampen komen. Mijn grootste directe vrees is dat de gezondheidszorg implodeert als dokters massaal afhaken omdat ze het niet meer aankunnen, aanwas van nieuwe artsen uitblijft en er zelfs leegloop ontstaat omdat je als dokter geen huis meer kunt kopen, evenmin als een leraar. Dus je wordt makelaar, woekeraar, speculant of een ander ‘essentieel’ beroep.
Een samenleving die geregeerd wordt door de drang naar geld zonder ervoor te hoeven werken is niet levensvatbaar zal dan blijken.
Veel hoogleraren, publicisten, journalisten en experts zien de coronacrisis als een historische kans om het anders te doen. Zo pleitten 25 hoogleraren onlangs voor een radicale herziening van de corporate-governance-structuren. Hun advies: neem duurzaamheidseisen op in het ondernemingsrecht.
Publicisten en economen, onder wie Ewald Engelen, Marcia Luyten en Jeroen Smit, spraken zich uit over de manier waarop staatssteun verstrekt moet worden. Alleen bedrijven die zich netjes gedragen en dus rechtvaardig en duurzaam opereren met oog voor de samenleving, hebben recht op staatssteun, vinden zij. Yoeri van Alteren, oprichter van DuurzaamBedrijfsleven, startte deze week met Change Inc, een ecosysteem van toekomstmakers die willen laten zien dat veel bedrijven vandaag al goed bezig zijn.
En natuurlijk doen de banken ook een duit in het zakje. Volgens Sandra Phlippen, hoofdeconoom bij ABN Amro, vraagt de coronacrisis om een groene herstart.
Groener, schoner, duurzamer
Gelukkig is er ook een groeiend aantal bedrijven (waaronder opvallend veel grote en internationale) die regeringen ertoe aanzetten om ervoor te zorgen dat de coronacrisis wordt aangegrepen om een groenere, schonere en duurzamere wereldeconomie terug te bouwen. Onder het motto Build Back Better zijn er verschillende initiatieven waarin het bedrijfsleven zijn nek uitsteekt.
Meer dan 150 corporates vragen om duurzaam beleid dat veerkracht tegen toekomstige schokken opbouwt
De term Build Back Better werd voor het eerst gebruikt in 2006, na de tsunami in de Indische oceaan. Het idee erachter is om een ramp als een trigger te gebruiken om veerkrachtiger naties en samenlevingen te creëren. Samenlevingen die maatregelen nemen om risico’s te beperken en koersen op duurzaam herstel van levensonderhoud, infrastructuur en economie.
NationSwell-ceo en oprichter Greg Behrman adopteerde de term in april van dit jaar, toen Covid-19 Amerika hard raakte. Behrman wil met zijn non-profitorganisatie een swell nation bouwen. Hij riep Amerikaanse bedrijven op oplossingen aan te dragen ‘die onze gemeenschappen sterker maken en ons land beter’.
Veerkracht
Die oproep was niet aan dovemansoren gericht. Met nogal wat steun van andere denktanks en lobbyclubs, waaronder het Science Based Targets-netwerk, namen meer dan 150 van ’s werelds grootste bedrijven deel, zoals Mars, Salesforce, Colgate Palmolive, HP, Unilever, Nestlé en Diageo. Tezamen dringen ze erop aan deze crisis te gebruiken om een duurzamere samenleving te bouwen en het klimaatprobleem op te lossen. Preciezer: ze vragen om beleid dat veerkracht tegen toekomstige schokken opbouwt, de wereldwijde temperatuurstijging binnen de anderhalve graad Celsius houdt en de CO2-uitstoot vóór 2050 naar nul brengt.
Dat wil Nederlander Peter Bakker, voormalig TNT-topman, ook. Bakker is ceo van World Business Council for Sustainable Development, een club van bedrijven voor duurzame ontwikkeling met 200 toonaangevende bedrijven als lid. Hijzelf noemt het geen denktank maar een doe-tank van bestuursvoorzitters van grote internationale bedrijven, waaronder Apple, BP, BMW en Ikea. Nederlandse leden zijn onder meer AkzoNobel, DSM, Shell, Philips en Unilever. Voor Bakker vertegenwoordigen deze bedrijven, met samen ruim 8.500 miljard dollar omzet en 19 miljoen werknemers, de voorhoede van kapitaalkrachtige, actiegerichte organisaties. Hun inzet is cruciaal voor het redden van de planeet.
Niet meer te ontkennen
Dat redden is broodnodig, vindt Bakker. ‘De natuur begint terug te praten’, vertelde hij eerder tegen NRC. ‘Tien jaar geleden was er nog discussie over of klimaatverandering echt gaande was. Nu valt het niet meer te ontkennen. Kijk naar de bosbranden, het verlies aan biodiversiteit, de droogte in delen van de wereld. Het wordt steeds duidelijker dat we over de grenzen van de planeet gaan.’
Bakker pleit voor geïntegreerd kapitalisme, waarbij beslissingen evenzeer worden genomen op basis van milieu- en sociale criteria als op financiële. En dat vraagt om geïntegreerd leiderschap, ‘om mensen die hun beslissingen niet maken op basis van louter financiële cijfers, maar ook de sociale impact meewegen en de gevolgen voor milieu en klimaat’.
‘Praktisch gezien moeten leiders in het bedrijfsleven zich omringen met een veel breder team. In mijn tijd als topman kon je de meeste grote vragen wel beantwoorden met een sterke chief financial officer naast je. Maar met de radicale technologische innovaties die nu nodig zijn, heb je ook een goede chief technology officer nodig. En een sterke sustainability officer. En in het team van de cfo moet je een chief risk officer hebben die ook andere risico’s begrijpt dan puur financiële. Bijvoorbeeld het risico dat je bedrijf zonder grondstoffen komt te zitten omdat de waterstand in de rivieren te laag is om ze aan te voeren.’
Build back better als noodzaak
De prestigieuze sprekers op het al even prestigieuze Global Boardroom van de Financial Times een paar weken geleden, zijn het roerend met Bakker eens. Een bedrijf dat nu nog steeds niet de nóódzaak van ondernemen met oog voor mens, milieu en maatschappij ziet, gaat aan het kortste eind trekken, liet dit rijtje kopstukken recent aan elkaar weten in een indrukwekkend congres. Ook zij streven naar build back better.
De Verenigde Naties steunt de bedrijven daarbij. Volgens Antonio Guterres, secretaris-generaal van de VN, staat het redden van levens en levensonderhoud en het opbouwen van een welvarende, inclusieve en duurzame toekomst na de coronacrisis centraal. ‘Veel bedrijven laten zien dat het inderdaad mogelijk en winstgevend is om ook in moeilijke tijden duurzame, emissiereducerende plannen op te stellen.’
Kosten en baten
Francesco La Camera, directeur-generaal van het International Renewable Energy Agency (IRENA) becijferde in zijn onlangs gepubliceerde Global Renewables Outlook wat de kosten en baten zijn van al die wensen. ‘Om de economie koolstofarm te maken en de doelstellingen van het Akkoord van Parijs inzake klimaatverandering te halen, moeten overheden en bedrijven tot 130 biljoen dollar investeren’, aldus La Camera.
Maar hij voegt eraan toe dat ‘de sociaal-economische voordelen van een dergelijke investering enorm zouden zijn. ‘Het transformeren van het energiesysteem kan de cumulatieve wereldwijde BBP-winst tussen nu en 2050 met 98 biljoen dollar verhogen.’
Tegelijkertijd ontstaan er tot 42 miljoen banen in hernieuwbare energie, vier keer het huidige cijfer, samen met nog eens 21 miljoen banen voor energie-efficiëntie én 15 miljoen posten in systeemflexibiliteit.
Genoeg is er over gezegd en geschreven: hoe neoliberalisme ons huidige politiek denken heeft beïnvloed en ons systeem heeft vervormd. De vloek van het vrijemarktdenken, het individualisme en sociale ongelijkheid hebben onmiskenbaar tot grote breuklijnen geleid in de samenleving – in de politiek, en onder burgers zelf. Een ander, minder veelbesproken gevolg is de toename van Europese integratie dankzij het vrijemarktdenken van de afgelopen dertig jaar. Dat is ook waar algemene politieke verbanden door elkaar heen gaan lopen.
De Europese Unie – voortkomend uit de Europese Economische Gemeenschap – is een bastion dat in beginsel al voornamelijk heeft gedraaid om het bevorderen van handel, globalisering en de vrije markt. Uitgegroeid tot een politiek fenomeen vervult het tegenwoordig ook veel sociale functies: dankzij de EU hebben we vrij dataverkeer en kunnen we zonder extra kosten bellen met familie in Bulgarije of Portugal, vet relaxed.
Het zou echter naïef zijn om dankzij bepaalde voordelen op sociaal vlak – Europa-wijde roaming, vrij doorreizen – meteen een voorstander te zijn van verregaande Europese integratie – iets wat vaak voorkomt onder progressieve partijen, zoals D66 of GroenLinks. Europese integratie zou een enorm voordeel kunnen zijn als het inderdaad voornamelijk om sociale en culturele integratie zou gaan. Een mooi voorbeeld hiervan is het DiscoverEU-project waarmee jongeren van 18 gratis door de EU kunnen treinen. Echter, op economisch vlak heeft Europese integratie onze samenlevingen misschien wel minder dicht bij elkaar gebracht dan op het eerste gezicht logisch zou lijken.
Want, in plaats van dat de Europese Unie een hechte gemeenschap is waarin wij vrolijk op straat een praatje maken met Polen of Bulgaren die hier wonen en werken, heeft de EU er vooral toe geleid dat het voor bedrijven makkelijker is geworden om werknemers uit andere landen goedkoop hier te laten werken. Vervolgens treedt in Nederland (of in andere “westerse” landen) dermate veel segregatie op dat de verschillende bevolkingsgroepen of nationaliteiten voornamelijk gescheiden van elkaar leven. Dat leidt op zijn beurt weer tot de toename van stereotypes en wantrouwen tegenover elkaar.
Bedenk maar eens: heeft u in de buurt een camping of iets dergelijks waar veel arbeidsmigranten wonen? Grote kans dat dat een “Polenkamp” wordt genoemd, en dat er vaak wordt gesproken over alcoholgebruik, vandalisme of zelfs misbruikers. Het grote merendeel van deze mensen, werkt echter in Nederland om een familie in het thuisland te kunnen verzorgen en is hier naartoe gekomen onder de voorwendselen van goede arbeidsvoorwaarden en salarissen. Eenmaal in Nederland (of Frankrijk, België, het VK, etc.) worden ze bij elkaar gezet en gescheiden van de autochtone bevolking. Integreren lukt vaak niet, een sociaal leven opbouwen al helemaal niet en depressie is schering en inslag. Op deze manier is “het Europese project” van vrij kunnen samenleven voornamelijk het in de kaart spelen van kapitalistische uitbuiters.
Het is geen toeval dat de VVD voorstander is van Europese economische integratie: de EU kan als neoliberaal blok een grote handhaver zijn van een Europa-wijde vrije markt. Deze pro-Europa-lijn zie je ook terug bij de Duitse Freie Demokratische Partei (FDP) en Venstre in Denemarken. Dat terwijl pro-Europese standpunten vaak ook terug te vinden zijn bij progressieve, centrum- en linkse partijen – zie bijvoorbeeld D66 en GroenLinks. En hier zit het grote verschil: waar de VVD, FDP et cetera Europa belangrijk vinden om het neoliberalisme en het vrijemarktdenken in stand te houden, is bij D66 en GroenLinks (en ook de Duitse Grünen, of Scandinavische sociaaldemocraten) een socialer en groener Europa de voornaamste drijfveer.
Het is bijna cru: hoe centrumpartijen en linkse partijen binnen een handelsblok dat van origine is opgericht om de vrije markt te verdedigen en uit te breiden proberen sociale wetgeving en beter milieubeleid te bevorderen en in te stellen. Soms lukt dat: kijk naar de successen van Europarlementariër Bas Eickhout op duurzaamheid. Hij heeft er met zijn werk voor gezorgd dat CO2-uitstoot van vrachtwagens sterk wordt teruggebracht. Dat neemt niet weg dat de EU onvermoeid doorgaat met het bevorderen van vrijhandel en globalisering, want zo zit dat systeem nou eenmaal vanaf het begin in elkaar. Het Mercosur-akkoord, tussen de EU en de Zuid-Amerikaanse landen die zijn aangesloten bij de gelijknamige bond, zorgt ervoor dat de Europese auto-industrie en Zuid-Amerikaanse veeteelt enorm veel in tegenovergestelde richtingen gaan exporteren. De veeteelt, voornamelijk in Brazilië, leidt dan weer tot bomenkap, extra vleesconsumptie en bosbranden. Leuk dat we in de EU dan geregeld hebben dat vrachtwagens minder uitstoten, maar op grote schaal is de EU verantwoordelijk voor veel meer uitstoot dan dat het tracht terug te brengen.
Zodoende bestaan er eigenlijk twee “Europese projecten”: de sociaal-culturele kant en de economische kant. Elk gelinkt aan een eigen stroming, een eigen politieke kant, eigen idealen en eigen ideeën over hoe Europa dient te worden ingericht. En beide zijn ook aan de gang, en helaas ook conflicterend met elkaar. De sociale kant is vrijwel onverenigbaar met de economische kant en vice versa. De vrije-marktideologie staat geen beleid toe waarin mensen een uitgebreid sociaal vangnet hebben. Verduurzaming heeft ook onlosmakelijk consequenties voor de vrije handel: scheepvaart, luchtvaart en productie zal minder moeten uitstoten, en dat gaat ten koste van winst.
De sociale kant heeft tevens als nadeel dat veel Europeanen door de consequenties van de economische kant niet zitten te wachten op sociale of culturele Europese integratie. Ervaringen die zijn opgedaan met arbeidsmigranten zorgen voor tegenstellingen en stereotypes van elkaar. Voor het gevoel zijn de talen en de culturen te verschillend om tot succesvolle integratie te leiden. En ergens klopt dat: als dit fenomeen iets bewijst is het dat culturele integratie tussen volkeren bijna onmogelijk is in een kapitalistische samenleving die bevolkingsgroepen uit elkaar drijft. Het Europese project onmogelijk gemaakt door dat andere Europese project.
Waar het al helemaal door elkaar heen gaat lopen is op de uiterst rechtse flank. Hier vinden we partijen terug als de PVV, FvD, het Rassemblement National van Marine le Pen, Lega van Matteo Salvini in Italië, de Conservatieven onder Boris Johnson in het VK en de Zweedse Democraten. Deze partijen ruiken onvrede over Europa onder bepaalde bevolkingsgroepen, en dan vooral de autochtone, wat oudere bevolking die arbeidsmigranten of andere bevolkingsgroepen over het algemeen wat sneller wantrouwt. Voor electoraal gewin geven deze partijen de “schuld” van dat wantrouwen aan Europa ende EU, en aan migranten – leidend tot euroscepcis en broedend racisme. Het verwarrende hier is dat de meeste van deze partijen niet alleen sociaal-cultureel op de rechterflank zitten, ook economisch is dat het geval. Echter zou het verlaten van de EU voor praktisch alle lidstaten een economische ramp zijn – zie ook prognoses voor het Verenigd Koninkrijk. En hier zit ook gelijk de paradox van het economische Europese project.
Want wat gebeurt er: economisch vindt er steeds meer Europese integratie plaats. Er wordt veel onderling gehandeld. Daarnaast zetten landen grenzen open voor gastarbeiders en vrije handel. Vanwege het gebrek aan een sociale kant, en met het doel om winst te maken en zoveel mogelijk geld te verdienen in plaats van humaniteit in het oog te houden, integreren Europese bevolkingsgroepen echter niet onderling – alleen de handel doet dat. De onvrede die ontstaat is voer voor populistische, vaak radicaal-rechtse politici die het gebruiken om euroscepcis aan te wakkeren – met in het Verenigd Koninkrijk de brexit als ultieme gevolg. Zo leidt het Europa-wijde vrijemarktdenken tot euroscepcis.
Dat komt voornamelijk omdat er geen sociale kant aan zit. Of eigenlijk, beter gesteld, omdat de integratie niet om de sociale kant draait. Als “het Europese project” in beginsel had gedraaid om sociaal-culturele integratie hadden we een heel ander Europa gehad. Natuurlijk, met de geschiedenis van de Europese Gemeenschap van Kolen en Staal is dat niet echt aan de orde geweest, maar dat idee was er wel degelijk. Neem bijvoorbeeld Robert Schuman, één van de founding fathers van de voorloper van de EU. Hij sprak, vrij vertaald:
“De Europese mentaliteit bestaat uit het bewustzijn van het deel uitmaken van een culturele familie, en de bereidheid om die gemeenschap te dienen in de geest van volledige wederkerigheid, zonder enige verborgen beweegredenen of de zelfzuchtige uitbuiting van anderen.”
Willen we écht iets doen aan onvrede over Europa, dan is het een kwestie van de focus verleggen van de economische kant naar de sociale kant. In de geest van Schuman, in de geest van volledige wederkerigheid, elkaars raakvlakken opzoeken en uitwisselen. Onderwijs Europees oriënteren, een Europees sociaal vangnet creëren, een Europees treinennetwerk (het liefst betaalbaar) zodat Europese burgers makkelijk kunnen reizen, en investeren in taallessen. Het liefst in Nederland ook Spaans of Italiaans in het curriculum erbij. Of Pools.
Daarnaast is het tijd – zeker met het oog op duurzaamheid – om afscheid te nemen van het marktdenken en winst als enige doel. Nee, we moeten niet terug naar de gulden, en de Europese economie moet niet volledig worden afgeschaft, maar er zal wel hervormd moeten worden. Het Mercosur-verdrag moet niet geratificeerd worden, en Europa moet gaan focussen op een leiderschapsrol in de wereld wat betreft duurzame productie. Producten die Europa in- of uitkomen dienen ook te voldoen aan standaarden voor duurzaamheid en mensenrechten. Veel landen zijn voor export afhankelijk van de EU, dus die standaarden afdwingen gaat minder moeizaam dan het lijkt.
Enkel wanneer de Europese economische integratie hand in hand gaat met de sociaal-culturele integratie valt er wat te doen aan euroscepcis en onvrede. Europees idealisme is gedoemd te verzanden in mooie woorden en statistiekjes wanneer we blijven focussen op de vrije markt als het ultieme doel en het grote goed van deze wereld. In plaats van ultieme “vrijheid” – voor zover dat nog het streven is van hedendaagse liberalen – mag geluk en de zorg voor de aarde op de eerste plaats komen te staan.
