Categorie: klimaatcrisis

Waar landen in het mondiale Zuiden al jaren te maken hebben met de verwoestende gevolgen van de klimaatcrisis, worden die nu ook in Europa steeds zichtbaarder, bijvoorbeeld in de vorm van bosbranden en overstromingen. Toch vindt er nog altijd geen échte omslag plaats in beleid, gedrag, en de nodige acties om de crisis tegen te gaan. We gaan vooral door op dezelfde voet en kijken onvoldoende naar structurele, onderliggende problemen van de klimaatcrisis.

Een van die onderliggende problemen is de patriarchale maatschappij, oftewel het huidige systeem van mannelijke economische en politieke dominantie. Vrouwen1  en andere gemarginaliseerde groepen hebben daarin ongelijke rechten en machten. Zij worden daardoor harder geraakt door gevolgen van de klimaatcrisis, én worden te weinig betrokken bij belangrijke beslissingen over de toekomst. Terwijl juist zij heel hard nodig zijn.

Vrouwen lijden het eerst

Vrouwen hebben wereldwijd 14 keer meer kans om te overlijden tijdens klimaatrampen. Ook hebben ze een 80 procent hogere kans om klimaatvluchteling te worden. Dit komt doordat vrouwen vaak afhankelijker zijn van hun directe omgeving om te overleven. Daarnaast ontvangen ze, vergeleken met mannen, onvoldoende informatie en beschikken ze vaak niet over de (financiële) middelen om zichzelf – en de kinderen en ouderen die van hen afhankelijk zijn – te beschermen.

Een goed voorbeeld is de verwoestende orkaan Gorky, die in 1991 over Bangladesh raasde. Maar liefst 95 procent van de dodelijke slachtoffers waren vrouwen. Na de ramp realiseerde de overheid zich dat dit geen toeval kon zijn, waarna vrouwen actief werden betrokken bij voorbereidingen op toekomstige rampen in hun gemeenschappen. Bij latere klimaatrampen in het land zag je behalve minder doden ook een veel kleiner verschil in dodelijke slachtoffers, vergeleken met mannen.

Wie denkt dat dit niet voor Europa geldt, vergist zich. Tijdens de energiecrisis, als gevolg van de Russische oorlog in Oekraïne, werd 68 procent van de huishoudens die in energiearmoede terechtkwamen geleid door alleenstaande vrouwen. De ongelijke economische positie van vrouwen maakt hen kwetsbaarder voor crises, iets wat nog eens versterkt wordt als zij al onderdeel zijn van een armere bevolkingsgroep, zwart of van kleur zijn, een beperking hebben en/of lhbti+’er zijn.

Naast het feit dat vrouwen harder door de klimaatcrisis worden geraakt, zijn ze vaak ook niet in een positie om zichzelf (en de rest van de samenleving) uit deze situatie te helpen leiden. Zowel economisch als politiek gezien zijn vrouwen nog altijd sterk ondervertegenwoordigd vergeleken met witte mannen. In geen enkel land ter wereld bestaat gelijkheid tussen man en vrouw. In 88 procent van de landen hebben vrouwen ongelijke economische rechten. In slechts 31 landen bekleden vrouwen anno 2023 de positie van regeringsleider of staatshoofd. Meer dan 90 procent van de CEO’s van bedrijven is man. En maar een paar procent van al het ‘durfkapitaal’ gaat naar vrouwelijke ondernemers en startups.

Als vrouwen aan het roer staan

Waar vrouwen wel die leiding kunnen pakken en waar (gender)gelijkheid centraal staat, zie je een andere aanpak van de klimaatcrisis, met goede resultaten. Zoals op de Marshalleilanden in de Stille Oceaan, die van oorsprong een matriarchale maatschappijvorm kennen. Daar ligt veel nadruk op inclusie van verschillende bevolkingsgroepen, die het klimaatbeleid mét elkaar vormen. Er wordt samengewerkt aan nationale klimaatplannen, waaronder een ‘nationale overlevingsstrategie’. Eilanders van alle leeftijden, traditionele leiders, vrouwengroepen – iedereen kan meedenken. Marshalleilander Angeline Heine-Reimers, de eerste vrouwelijke directeur van het energiedepartement in de Pacifische regio, richt zich op het opleiden van vrouwen op de meest afgelegen eilanden van de eilandengroep, zodat zij (energie)onafhankelijk kunnen zijn met hun zelf-geïnstalleerde zonnepanelen.

Of neem de Keniaanse wetenschapper en activist Wangari Maathai, die maar liefst 3 miljoen bomen hielp planten en daarmee tevens 900.000 vrouwen van inkomen voorzag. Ook na haar overlijden in 2011 zetten deze vrouwen de grote groene beweging voort. Jonge vrouwen zoals de Ugandese Vanessa Nakate en Chileens-Noord Amerikaanse Xiye Bastida leiden de daadkrachtige jonge klimaatbeweging. Zij stellen klimaatrechtvaardigheid en mensenrechten voorop, waaronder die van mensen in Afrika en oorspronkelijke gemeenschappen in de Amerika’s.

Door als onderdeel van de klimaataanpak rekening te houden met verschillende bevolkingsgroepen en hun behoeftes, stel je ook meer mensen in staat om mee te kunnen doen. In Ecuador organiseerden ngo’s trainingen voor vrouwen waardoor ze meer te weten kwamen over klimaatverandering, wat dit in de lokale context betekent, en manieren om daarmee om te gaan. Ze voorzagen deelnemers tegelijkertijd van milieuvriendelijke menstruatiecups, waardoor ze beter konden meedraaien in de maatschappij. In veel landen worden meisjes en vrouwen nu nog benadeeld in hun onderwijs en economische participatie omdat zij tijdens hun menstruatie (al snel een week per maand) nu niet altijd naar school of aan het werk kunnen, omdat zij bijvoorbeeld geen toegang tot sanitaire producten hiervoor hebben.

Landen met meer vrouwen in het parlement zijn meer bereid om mee te doen aan internationale milieuverdragen. Participatie van vrouwen in de politiek leidt tot betere uitkomsten voor klimaatbeleid, uitstootvermindering en natuurbescherming. Op kleinere schaal zien we dat bredere diversiteit bij bedrijven zorgt voor meer innovatie, hoger rendement, hogere waardering en actiever klimaatbeleid.

Geen wondermiddel

Het is natuurlijk niet zo dat alles vanzelf goedkomt als vrouwen aan het roer staan. Neem de aanval op mensenrechten door de eerste vrouwelijke premier van Italië, Giorgia Meloni: onder haar radicaal rechtse bewind besloot zij onlangs om de namen van lesbische, niet-biologische moeders uit geboorteaktes te schrappen, waarmee zij rechten verliezen. Er zijn vrouwen die het ultraconservatieve patriarchaat aanhangen en daar veel steun van mannen voor krijgen. Het is om die reden dan ook geen wonder dat de eerste vrouwelijke leider vaak uit conservatieve hoek komt.

De kern van het probleem ligt bij het patriarchaat. Dat systeem moet worden afgebroken om de klimaatcrisis te kunnen oplossen. Want zo kan het niet langer. De klimaatcrisis raakt aan vrijwel alle aspecten van ons leven. Kunnen we toekomstige maatschappijen vormgeven op een manier waarbij we tevens de (groeiende) ongelijkheden bij de kern aanpakken? Op die manier kan iedereen tot zijn, haar of hun recht komen en bijdragen aan de nodige oplossingen voor een leefbare wereld. Dat is alleen mogelijk met een inclusieve en intersectionele aanpak van de klimaatcrisis, en meer vrouwen aan het roer.

Ralien Bekkers schreef het boek Zo kan het niet langer: Tijd voor vrouwen om de klimaatcrisis op te lossen (2023).