Door de extreme hitte en droogte heeft het zuiden van Europa al een paar weken te kampen met heftige bosbranden. Met man en macht wordt er gestreden om het alles vernietigende vuur te doven. Ondanks dat er op grote schaal gebieden worden geëvacueerd, vinden mensen...
Vandaag kwam het nieuwe klimaatrapport van het IPCC uit, en het belooft maar weinig goeds. Meerdere partijen, waaronder onze regering, Greta Thunberg, Greenpeace en de chef van de Verenigde Naties (VN), kwamen al snel met reacties en oproepen. Maar wat moet je nou precies weten over dat rapport? Metro maakt het ‘behapbaar’ in een paar punten.
Twitter wordt niet geladen omdat je geen toestemming hebt gegeven. Klik hier om het aan te passen. Wel toestemming gegeven maar niet getoond, herlaad de pagina.
ClimateChange 2021: the Physical Science Basis – provides the most updated physical understanding of the climate system and #climatechange, combining the latest advances in climate science, and multiple lines of evidence.
Vanochtend om 10.00 uur bracht het IPCC het klimaatrapport naar buiten. Van tevoren werd al gedacht dat het een waarschuwing zou zijn over hoe hoe snel het klimaat verandert en hoe schadelijk de gevolgen daarvan zijn. En dat is inderdaad zo. Het rapport onderstreept hoe dringend nodig ingrijpende maatregelen zijn.
Voor het rapport hebben wetenschappers duizenden internationale klimaatonderzoeken geanalyseerd die in de afgelopen acht jaar zijn verschenen. Op basis daarvan zijn vijf scenario’s gemaakt die elk een andere toekomst laten zien, afhankelijk van wanneer begonnen wordt met het terugdringen van broeikasgassen en in welke mate dat dan gebeurt. Politici kunnen deze scenario’s gebruiken om keuzes te maken.
Opwarming van de aarde
Het ziet er niet goed uit voor de temperatuur op aarde, de komende twee decennia. Die kan namelijk met 1,5 graad stijgen als we geen drastische maatregelen nemen om de uitstoot van broeikasgassen te beperken. Dat meldt VN-klimaatpanel IPCC in het klimaatrapport.
Volgens de auteurs van het rapport is de mensheid ‘ontegenzeggelijk’ verantwoordelijk voor het opwarmen van de aarde. Tenzij ingrijpende maatregelen genomen worden, zal de aarde volgens hen deze eeuw met ruim twee graden warmer worden. Maar er zijn een aantal scenario’s: in het meest optimistische geval blijft de temperatuurstijging deze eeuw beperkt tot 1 à 1,8 graad. In het meest pessimistische geval kunnen we rekenen op een stijging van 5,7 graden.
En als de temperatuur wereldwijd stijgt, leidt dat tot heel wat ongewenste gevolgen. Meer extreem weer, bijvoorbeeld, en het stijgen van de zeespiegel. In het rapport staat dat met een grote mate van zekerheid kan worden vastgesteld dat een opwarming van 1,5 graad zal leiden tot meer zware neerslag en overstromingen in Azië. Voor Europa is dat minder zeker.
Twitter wordt niet geladen omdat je geen toestemming hebt gegeven. Klik hier om het aan te passen. Wel toestemming gegeven maar niet getoond, herlaad de pagina.
Een schokkend rapport dat ons eigenlijk vertelt wat we al wisten. Als we niets doen tegen klimaatverandering, komt er meer extreem weer en stijgt de zeespiegel verder.
Hoog tijd voor drastische maatregelen, wereldwijd en in Nederland. Noodzaak en een kans voor de economie. #IPCChttps://t.co/drH7vJpmBh
Het stijgen van de zeespiegel door de opwarming van de aarde is onomkeerbaar volgens het klimaatpanel. Experts verwachten dan ook dat de zeespiegel deze eeuw blijft stijgen. Steden aan de kust moeten er rekening mee houden dat vaker sprake zal zijn van overstromingen. Dat komt ook doordat er naar verwachting meer zware stortbuien zullen zijn.
Ook zullen er waarschijnlijk meer gletsjers gaan smelten. Metro liet je vorige week al weten wat de feiten zijn over de gesmolten Groenlandse ijskap. Uit het rapport blijkt dat dat ijs waarschijnlijk voor het einde van de eeuw helemaal gesmolten is. De kans is groot dat dat ook gebeurt bij het Antarctische ijs. Het smelten van de permafrost is niet meer tegen te gaan en er komt veel CO2 bij vrij.
Het zal je niet ontgaan zijn dat in de afgelopen weken veel extreem weer voorkwam in Europa. Zo waren er dodelijke overstromingen in het ene deel van Europa, en woedden er hittegolven en enorme natuurbranden in andere delen. dat zijn allemaal gevolgen van de opwarming van de aarde.
‘Code rood voor de mensheid’ in klimaatrapport
Het nieuwe klimaatrapport moet de ‘doodsklap’ zijn voor fossiele brandstof, vindt VN-chef António Guterres. Kolen, olie en gas moeten een ding van het verleden worden. Volgens Guterres geeft het klimaatrapport namelijk aan dat de fossiele brandstoffen de aarde verwoesten. Het rapport geeft de mensheid de waarschuwing „code rood”, zegt hij.
Guterres zegt dat er meer geld uit rijke landen moet komen om de opwarming van de aarde te voorkomen. Hij hoopt dat de leiders van de wereld op de komende topconferentie over het klimaat in november in Glasgow niet met excuses, maar met oplossingen komen. In 2023 zal het doel om de temperatuur op aarde niet verder te laten stijgen dan 1,5 graad, niet haalbaar meer zijn. Dat staat in het rapport. Politici moeten daarom snel en drastisch handelen, zegt Guterres. „De alarmbellen klinken oorverdovend.”
Twitter wordt niet geladen omdat je geen toestemming hebt gegeven. Klik hier om het aan te passen. Wel toestemming gegeven maar niet getoond, herlaad de pagina.
Het is code rood voor de mensheid, stelt het VN-klimaatpanel. Wij zijn de laatste generatie politici die onze manier van leven kunnen beschermen. Het is nu of nooit.
D66 wil actie. Snelle invoering van het nieuwe klimaatpakket van de EU én een leidersrol voor Nederland. #IPCChttps://t.co/PAso0pXNps
Het is nu dus tijd om actie te ondernemen, voor elk land ter wereld. Staatssecretaris Dilan Yeşilgöz-Zegerius van Klimaat en Energie vindt dat andere landen scherpere klimaatdoelen moeten stellen. Het klimaatrapport maakt, volgens haar, „nog eens extra duidelijk dat we de komende decennia de uitstoot van broeikasgassen sterk moeten verminderen”.
Volgens haar heeft de Europese Unie om die reden de klimaatdoelen bijgesteld en gaat het er nu om „dat ook andere landen hun ambitie” verhogen. Dat zal de Nederlandse inzet worden tijdens de klimaattop in Glasgow, later dit jaar. Ze doelt daarmee op landen die „nog geen of te weinig maatregelen nemen”, laat een woordvoerder desgevraagd weten. Concrete landen wil het ministerie niet noemen.
Volgens demissionair premier Mark Rutte is het rapport „zeer zorgelijk”. Hij noemt het „extra belangrijk” dat de klimaatdoelstellingen in zowel Nederland als daarbuiten gehaald worden. Daar zal zowel dit als het volgende kabinet zich voor moeten inzetten, aldus Rutte.
Ook Eurocommissaris Frans Timmermans vindt dat het tijd voor actie is. En aan de strijd tegen klimaatverandering moet de hele wereld meedoen. Bovendien moeten maatregelen worden versneld. Maar hij denkt dat het nog niet te laat is. Timmermans heeft het klimaatbeleid onder zijn hoede en waarschuwt al langer voor moedeloosheid, waarvan het klimaat volgens hem meer te duchten heeft dan van scepsis over klimaatverandering.
Wat weten we zoal over de huidige klimaatverandering, ondanks de complexiteit van het klimaatsysteem? De kortst mogelijke samenvatting komt hierop neer:
Het warmt op
Dat komt door de mens
Dat heeft verstrekkende gevolgen
Er zijn dingen die we kunnen doen om de risico’s te beperken
In het publieke debat lopen de meningen over klimaatverandering sterk uiteen, ook over feitelijke aspecten die wetenschappelijk gezien heel helder zijn. Voor een zinnige maatschappelijke discussie is het belangrijk om de wetenschappelijke inzichten goed in beeld te hebben. De basis van onze kennis is in de 19de eeuw gelegd door bekende en minder bekende natuurkundigen. Toen al werd voorspeld dat de uitstoot van CO2 tot opwarming van de aarde zou leiden, lang voordat dat door metingen zou worden bevestigd. Ook in het verre verleden blijkt CO2 vaak een sleutelrol te hebben vervuld in de forse klimaatveranderingen die de aarde heeft doorgemaakt. De huidige opwarming gaat naar verhouding pijlsnel en wordt hoofdzakelijk door menselijke activiteit veroorzaakt.
En een uitgebreide opsomming van aanbevolen literatuur en websites.
Deze blogpost is ook te lezen op de statische pagina wat weten we en te downloaden als brochure (15 pagina’s) of (een verkorte versie) als factsheet factsheet.
1 Het broeikaseffect
Al sinds de 19e eeuw weten we dat sommige gassen, zoals kooldioxide, methaan en waterdamp, warmtestraling absorberen. Als een soort ‘deken’ beperken broeikasgassen daardoor het warmteverlies van een planeet. Zonder broeikaseffect zou het aardoppervlak gemiddeld zo’n 33°C kouder zijn. Door meer broeikasgassen in de atmosfeer te brengen maken we die figuurlijke deken dikker, waardoor de aarde meer warmte vasthoudt. CO2 speelt hierbij de belangrijkste rol; de hoeveelheid waterdamp – eveneens een zeer sterk broeikasgas – fungeert als een versterkende factor, aangezien warme lucht meer waterdamp kan bevatten. Al in 1896 berekende Svante Arrhenius dat de uitstoot van CO2 als gevolg van de toenemende industrialisatie tot opwarming zou leiden. Die voorspelling bleek vele decennia later inderdaad uit te komen.
De drie factoren die de gemiddelde oppervlaktetemperatuur van een planeet bepalen: de inkomende zonnestraling; het aandeel daarvan dat gereflecteerd wordt; de warmtestraling van de planeet zelf. Broeikasgassen beïnvloeden hoeveel van de warmtestraling daadwerkelijk de planeet verlaat. Illustratie door Marije Mooren.
2 De rol van CO2 in het klimaat
De CO2-concentratie stijgt ongekend snel en is nu aanzienlijk hoger dan in de afgelopen paar miljoen jaar is voorgekomen. De koolstofatomen in de CO2 wijzen uit dat deze toename voornamelijk is veroorzaakt door het verbranden van fossiele brandstoffen zoals olie, gas en steenkool. Daarnaast komt het vrij bij ontbossing. De CO2 die we uitstoten wordt voor ongeveer de helft opgenomen door oceanen (die daardoor verzuren) en door extra plantengroei. De andere helft blijft voor lange tijd, een deel zelfs vele duizenden jaren, in de atmosfeer. Ook in het verre verleden hebben veranderingen in het CO2-gehalte van de atmosfeer grote invloed gehad op het klimaat.
De CO2-concentratie over de afgelopen 800.000 jaar op basis van luchtbelletjes in ijsboorkernen en recent op basis van directe observaties in de atmosfeer. Grafiek door Jos Hagelaars op basis van publiekelijk beschikbare data.
3 Het klimaat verandert in hoog tempo
Het aardoppervlak is nu ruim 1°C warmer dan in de tweede helft van de 19e eeuw, toen met systematische metingen is begonnen. Dat lijkt weinig, maar bedenk dat tijdens de laatste ijstijd het aardoppervlak ‘slechts’ een graad of vijf kouder was dan nu. Vanwege natuurlijke variatie gaat de opwarming niet monotoon, maar met ups en downs. Als gevolg van de opwarming krimpen gletsjers, neemt de hoeveelheid zee-ijs in het Noordpoolgebied af, smelt er steeds meer ijs van de grote ijskappen, stijgt de zeespiegel en treden er allerlei veranderingen op in ecosystemen.
De geobserveerde opwarming van de aarde van 1850 tot 2019. De dikke, zwarte lijn is een lopend gemiddelde van de jaarlijkse waarden (dunne, gekleurde lijnen) van verschillende onderzoeksgroepen. Grafiek door Jos Hagelaars op basis van publiekelijk beschikbare data.
4 Oorzaken van klimaatverandering
Klimaatmodellen, waarin de kennis van het klimaatsysteem in wiskundige formules is gevat, kunnen het geobserveerde temperatuurverloop goed simuleren – maar alleen als zowel natuurlijke als menselijke factoren worden meegenomen. De klimaatmodellen bevestigen wat te verwachten is op basis van welbegrepen natuurkundige theorie. Ook zijn veel klimaatveranderingen uit het verre verleden alleen te verklaren door een aanzienlijke invloed van CO2. Daarnaast wordt de menselijke oorzaak van de huidige opwarming bevestigd door specifieke ‘vingerafdrukken’ van het versterkte broeikaseffect. Zo blijkt uit metingen vanaf satellieten en vanaf de grond dat de aarde inderdaad meer warmtestraling vasthoudt, precies in die golflengten waar CO2 en andere broeikasgassen de straling absorberen.
De verandering in de mondiaal gemiddelde temperatuur sinds 1880 op basis van waarnemingen (dunne, zwarte lijn) en modellen (dikke, blauwe lijn is het modelgemiddelde; lichtblauwe gebied is de modelspreiding). Grafiek door Jos Hagelaars op basis van Lewandowsky et al.
Natuurlijk zijn er naast broeikasgassen ook andere factoren die het klimaat beïnvloeden. Zo zorgen vulkaanuitbarstingen voor een tijdelijke afkoeling doordat de uitgestoten zwaveldeeltjes zonlicht weerkaatsen. Ook bij veel menselijke activiteiten komen dergelijke aerosolen vrij, waardoor het opwarmende effect van broeikasgassen enigszins wordt getemperd. De zonneactiviteit varieert over een elfjarige cyclus, maar is sinds de jaren ’50 van de vorige eeuw juist iets gedaald. Andere natuurlijke processen opereren veel te langzaam om de naar geologische maatstaven pijlsnelle opwarming te kunnen verklaren.
De invloed van de zon, vulkanen, broeikasgassen, en aerosolen op de temperatuurverandering van 1850 tot 2017, op basis van een statistische methode die de beste match bepaalt tussen die verschillende factoren en de observaties (zwarte cirkels). Grafiek door Jos Hagelaars op basis van Zeke Hausfather op CarbonBrief.
5 Toekomstprojecties
De opwarming die we in de toekomst kunnen verwachten hangt sterk af van de hoeveelheid broeikasgassen die wij met z’n allen nog gaan uitstoten. Daarom kunnen er alleen conditionele voorspellingen (als …, dan …) worden gedaan, gebaseerd op mogelijke emissiescenario’s. Als de emissies heel snel worden teruggeschroefd (zoals in het RCP2.6 scenario, blauw in de grafiek) kan de opwarming beperkt blijven tot onder twee graden ten opzichte van het pre-industriële niveau. Zonder enige vorm van klimaatbeleid (zoals in het RCP8.5 scenario, rood in de grafiek) zal de aarde aan het eind van deze eeuw zo’n drieënhalf tot zes graden zijn opgewarmd. Er is dus nog een behoorlijke onzekerheidsmarge voor de mate van opwarming. Dat komt omdat we niet precies weten hoe gevoelig het klimaat is voor veranderingen in bijvoorbeeld de CO2-concentratie. Niettemin is het duidelijk dat een heel forse emissiereductie nodig is om de opwarming tot maximaal twee graden te beperken.
Toekomstprojecties van de opwarming na 2005 op basis van twee verschillende emissiescenario’s: RCP2.6 met ambitieus klimaatbeleid en RCP8.5 zonder klimaatbeleid. De grafiek begint in 1950, toen de aarde al een paar tienden van een graad warmer was dan eind 19de eeuw. Grafiek door Jos Hagelaars op basis van figuur 1a uit IPCC SROCC 2019.
6 Gevolgen van klimaatverandering
Elk aspect van het leven wordt direct of indirect door klimaatverandering beïnvloed. Door de hogere temperaturen neemt de verdamping toe, wat tot droogte kan leiden en daardoor bijvoorbeeld tot een grotere kans op bosbranden. Extreme neerslag neemt echter eveneens toe, met wateroverlast tot gevolg. Door het uitzetten van het warmere water en het smelten van ijs stijgt de zeespiegel. De natuur kan in veel gevallen de snelle veranderingen van het klimaat niet bijbenen. De meeste koraalriffen, ook wel bekend als de kraamkamer van de oceanen, zullen het einde van deze eeuw waarschijnlijk niet halen. De voedselproductie kan door klimaatverandering onder druk komen te staan, al is dat sterk afhankelijk van de regio. Door bijvoorbeeld ondervoeding, wateroverlast en een groter verspreidingsgebied van bepaalde infectieziekten beïnvloedt klimaatverandering ook de volksgezondheid. In sommige gebieden kan de hitte zelf levensbedreigend worden.
Veel bestaande problemen worden door klimaatverandering verergerd, bijvoorbeeld honger, armoede, gezondheid, natuurrampen, maatschappelijke ontwrichting, en dergelijke. De gevolgen hangen natuurlijk sterk af van de mate van opwarming. En die hebben we – gelukkig – grotendeels zelf in de hand.
We zullen ons hoe dan ook moeten aanpassen aan een veranderend klimaat. Om de opwarming te beperken zullen we daarnaast de uitstoot van CO2 en andere broeikasgassen fors moeten reduceren. Aangezien we nu nog voornamelijk van fossiele brandstoffen afhankelijk zijn is een energietransitie daarvoor van wezenlijk belang. Een belangrijke rol is daarbij weggelegd voor energie-efficiëntie, maar desondanks is de verwachting dat de mondiale vraag naar energie vooralsnog fors zal toenemen. Als onderdeel van de transitie zullen we een groter deel van de energievraag gaan afdekken met elektriciteit, en voor specifieke toepassingen wellicht met waterstof of biomassa. Windenergie en zonne-energie zijn bekende duurzame energiebronnen met een zeer lage CO2-uitstoot per kWh aan opgewekte elektriciteit. De snelle kostendaling hiervan heeft zelfs experts verrast.
De uitdaging is van een dusdanige omvang dat we ook minder populaire opties, zoals biomassa, CO2-opslag en kernenergie, zullen moeten overwegen, natuurlijk met open oog voor de voor- en nadelen die aan elke energiebron kleven. Hoe meer opties we uitsluiten van het palet aan oplossingen, hoe moeilijker het wordt om de CO2-uitstoot daadwerkelijk naar nul te brengen. Naast de energietransitie zullen we ook kritisch moeten kijken naar het landgebruik, en bijvoorbeeld ontbossing zoveel mogelijk tegengaan.
Technisch en economisch is er veel mogelijk, maar de politieke en maatschappelijke werkelijkheid blijkt weerbarstig: wereldwijd is de uitstoot nog nauwelijks gereduceerd (afgezien van de tijdelijke daling door de coronacrisis). Het tempo waarin we de omslag naar een CO2-neutrale economie maken beïnvloedt de mate van opwarming waarmee de mensheid voor vele duizenden jaren te maken zal hebben.
Windturbines op zee. Illustratie CC Andreas Klinke Johannsen
Nawoord
Laten we, juist in tijden van crisis, het hoofd helder houden en vertrouwen op de wetenschap als methode bij uitstek om de werkelijkheid om ons heen te begrijpen. Vervolgens kunnen we, mede op basis van die wetenschappelijke informatie, bepalen hoe we met de crisis om willen gaan. In de politieke besluitvorming daarover kunnen we het natuurlijk hartgrondig met elkaar oneens zijn. Maar een gedeelde visie op de werkelijkheid, zoals de wetenschap die met enig voorbehoud en voortschrijdend inzicht verschaft, is daarbij onontbeerlijk. Complottheorieën en wetenschapsontkenning kunnen we missen als kiespijn.
Dit schreef ik in het kader van de coronacrisis, maar het is evenzeer van toepassing op klimaatverandering.
Aanbevolen literatuur
Overview rapporten van overkoepelende organisaties zoals het Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) of Nationale Wetenschapsacademies geven een heel doorwrocht overzicht van de stand van de wetenschap.
IPCC rapporten zijn wat dat betreft de gouden standaard, maar niet altijd het meest toegankelijk. Van het meest recente ‘fifth assessment report’ is een Nederlandse samenvatting uitgebracht door het PBL en KNMI (2015). Recenter zijn enkele ‘special reports’ verschenen van het IPCC over de anderhalve graden grens, ijs en oceanen, en landgebruik.
Climate Change: Evidence and Causes, the Royal Society and the US National Academy of Sciences, 2020. Recent en goed leesbaar rapport in de vorm van veelgehoorde vragen en antwoorden en een kort overzicht van de klimaatwetenschappelijke inzichten.
The Global Climate in 2015–2019, World Meteorological Organization, 2019. Grootschalig assessment report met een focus op de veranderingen gedurende de periode 2015-2019.
World Energy Outlook, International Energy Agency, 2019. Jaarlijks assessment van trends en prognoses wat betreft het energiesysteem.
Websites van overheidsinstanties geven doorgaans een goed en neutraal overzicht van de beschikbare kennis. Relevante Nederlandse instituutswebsites zijn bijvoorbeeld:
Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut, KNMI: uitleg over veranderingen in het klimaatsysteem. Wekelijks klimaatbericht.
Planbureau voor de Leefomgeving, PBL: uitleg over beleidsmaatregelen op het gebied van klimaat, leefomgeving en energie.
Compendium voor de Leefomgeving, CLO: feiten en cijfers over klimaatverandering en het energiesysteem.
Op internet is ontzettend veel informatie te vinden over klimaatverandering, maar met veel variatie in de betrouwbaarheid. Enkele websites die zich baseren op de wetenschappelijke inzichten zijn de volgende:
Klimaatverandering: context, reflectie & discussie. Dit is het blog dat ik samen met drie anderen onderhoud. Een lijst met blogposts, gerangschikt naar onderwerp, is hier te vinden.
Een door smeltende permafrost ingezakt huis in Siberië.
Zelfs als we de klimaatdoelstellingen van Parijs halen, zal een groot deel van de permafrost in Siberië ontdooien. Dit heeft grote gevolgen: van verdere opwarming van de aarde en bodemverzakkingen tot ingevroren virussen die tot leven komen. ‘In lichamen in het Siberische ijs liggen mogelijk de pestbacterie en het pokkenvirus op ons te wachten.’
Het rommelt in de toendra. Deze zomer verschenen alarmerende berichten over een hittegolf in Siberië. Temperaturen lagen 10 graden hoger dan gemiddeld en op sommige plekken, waar de normale temperatuur voor de tijd van het jaar rond het vriespunt lag, werd het 30 graden. De extreme warmte speelt mogelijk een rol bij de enorme bosbranden in het gebied, evenals bij de olieramp bij Norilsk waarbij inmiddels zo’n twintigduizend ton dieselolie in een meer, rivier en in de bodem terechtkwam. Door het ontdooien van de permafrost zou de bodem zijn verzakt, waardoor een olietank beschadigd raakte, met het lek als gevolg.
Hele bossen in Siberië komen schots en scheef te staan in de grond: ‘dronken bomen’
Maar ook zonder de hittegolf was de permafrost rond de poolcirkel al lange tijd aan het ontdooien. Het noordpoolgebied warmt sneller op dan andere gebieden op aarde. Een van de meest zichtbare gevolgen van de smeltende permafrost is het verzakken van de bodem. Hele bossen in Siberië komen schots en scheef te staan in de wijkende grond, een verschijnsel dat ‘dronken bomen’ is gaan heten. Kliffen kalven af, rivieroevers storten in. Huizen gaan scheuren vertonen, deuren gaan niet meer open en ook wegen, spoorlijnen, olie- en gasleidingen zakken mee.
Ingewikkelde wisselwerking
Naast de direct zichtbare gevolgen zijn er ook meer geleidelijke effecten van dooiende permafrost op mens, dier en plant. Ecoloog Rúna Magnússon, promovendus aan Wageningen University & Research, doet onderzoek naar de processen rond de dooi van permafrost, met name met betrekking tot de vegetatie. Daarvoor reist ze af naar het Chokurdakh Scientific Tundra Station, een klein en primitief onderzoeksstation in Jakoetië, een deelrepubliek van Siberië zo groot als India. Ze benadrukt hoe veel er nog onbekend is rondom de factoren en ecologische gevolgen van smeltende permafrost. “Om een voorbeeld te geven: op veel plekken maakt smeltende permafrost het land drassiger. Maar in gebieden waar een snelle afwatering is, kan het land juist verdrogen. Een tegengesteld effect dus. Het hangt allemaal af van de specifieke omstandigheden”, zegt Magnússon als ik haar telefonisch spreek.
Permafrost is grond die nooit helemaal ontdooit. Een deel smelt in de zomer, om in de winter weer te bevriezen. Door de opwarming van de aarde ontdooit de permafrost ’s zomers sneller dan voorheen en dringt de dooi steeds dieper in de grond door. Dat brengt allerlei processen op gang, die elkaar ook weer beïnvloeden.
In lichamen in het Siberische ijs liggen mogelijk de pestbacterie en het pokkenvirus op ons te wachten
De hoeveelheid zee-ijs in het arctisch gebied heeft bijvoorbeeld invloed op de snelheid waarmee de permafrost ontdooit, doordat ijs zonlicht terugkaatst. Hoe minder ijs, hoe warmer het wordt. Ook de hoeveelheid sneeuw speelt een rol: een dikke laag sneeuw werkt als een isolerende deken, waardoor de bodem de zomerse warmte langer vasthoudt en in de winter niet zo snel weer bevriest.
Nieuw landschap
En derde factor is de hoeveelheid neerslag. Magnússon besproeit stukken toendra met sprinklers om de effecten op het dooiproces te onderzoeken. “Die blijken aanzienlijk. Aan de ene kant heeft een bodem waar veel water in zit meer capaciteit om warmte op te slaan. Daardoor duurt het langer tot zo’n natte bodem opwarmt. Denk maar aan een volle pan water die je op het vuur zet: die kookt minder snel dan een halve pan water. Maar een ander effect is dat natte grond warmte uit de lucht beter de bodem in geleidt. Uiteindelijk zien we dat regen de dooi versnelt.”
Dat de zomers in Siberië door klimaatverandering steeds natter worden, is verontrustend
Een opmerkelijke uitkomst van haar onderzoek is dat de bodem zelfs een jaar na het besproeien nog sneller ontdooit dan normaal. “We onderzoeken nog wat hiervoor de verklaring kan zijn. Mogelijk blijft er vocht achter dat in de winter bevriest maar in de zomer weer ontdooit, en dan weer de geleidbaarheid van warmte verhoogt. Het is hoe dan ook verontrustende informatie, nu het erop lijkt dat de zomers in Siberië door klimaatverandering steeds natter zullen worden.”
De opwarming van het gebied heeft gevolgen voor de flora en fauna. Waar ooit bevroren grond met de typische lage toendravegetatie was, ontstaat nu struikvegetatie of bos. “De boomgrens schuift op naar het noorden. Op andere plekken wordt het land door het smeltwater zo drassig dat je juist weer moerasvegetatie krijgt. Zo ontstaat een heel ander landschap. Dat heeft allerlei nog grotendeels onbekende effecten op bijvoorbeeld de migratie van vissen in rivieren, het leefgebied van rendieren en de broedgebieden voor vogels.” Daarbij geldt dat de ene soort zal profiteren van gevolgen die voor een andere soort ongunstig zijn.
Bevroren microben
Een gevolg van smeltende permafrost dat zo uit een sciencefictionfilm lijkt te komen, is het ontwaken van microben die in bevroren toestand een sluimerend bestaan leidden. In een massagraf in de toendra van Alaska zijn lichamen gevonden met sporen van het griepvirus van de pandemie van 1918. In lichamen in het Siberische ijs liggen mogelijk de pestbacterie en het pokkenvirus op ons te wachten.
Siberië voelt als een uithoek van de wereld, alsof wat daar gebeurt ver weg is. Maar dat is niet zo
Het is niet duidelijk of die microben het dooiproces overleven. In 2016 overleed een jongen in Siberië die geïnfecteerd was geraakt met antrax (miltvuur), dankzij een bacterie uit een 75 jaar oud rendierkarkas dat tijdens een hittegolf ontdooide. In het laboratorium zijn wetenschappers er al in geslaagd om een acht miljoen jaar oude microbe en een worm die 42.000 jaar ingevroren zat in de permafrost tot leven te wekken.
Nog meer koolstof in de atmosfeer
Misschien wel het meest drastische effect van de smeltende permafrost is dat het proces de hoeveelheid broeikasgas in de atmosfeer kan vermeerderen, waardoor de opwarming van de aarde toeneemt.
“Permafrost zit vol met plantenresten”, legt Rúna Magnússon uit. “Als die ontdooien, ontstaat er bijvoorbeeld meer bacteriële activiteit, waardoor ze gaan rotten. Daarbij komt koolstofdioxide vrij en in nat gebied methaan, oftewel moerasgas. Beide zijn broeikasgassen, methaan draagt per eenheid gas zelfs dertig keer meer bij aan opwarming van de aarde dan koolstofdioxide.”
In de permafrost zit nu twee keer zoveel koolstof als in de atmosfeer
Een deel van die koolstof komt niet in de atmosfeer terecht, omdat de struikvegetatie zich uitbreidt en dus koolstof opslaat. “Zulke vergroening zien we inderdaad op veel plekken wel optreden. Maar in de poelen die door het smeltwater ontstaan, verdrinkt veel vegetatie ook weer. Het nettoresultaat lijkt toch echt te zijn dat ontdooiende permafrost meer koolstof aan de atmosfeer toevoegt.”
Dat is een onheilspellend perspectief: “In de permafrost zit nu twee keer zoveel koolstof als in de atmosfeer. Volgens schattingen zou, zelfs als we de klimaatdoelstellingen van Parijs halen, bijna een kwart van de bovenste 3 tot 4 meter van de permafrost nog steeds ontdooien.”
Ansichtkaart
Verhalen over klimaatverandering zijn zelden opwekkend. De ruige natuur van Oost-Siberië waarin ze haar veldwerk doet, helpt Magnússon de moed erin te houden. “Het is geen natuur die je op een ansichtkaart zet, maar het is er prachtig. Heel vlak en uitgestrekt, met vegetatie die niet hoger komt dan je knie, veel bloemen en korstmossen. Er leven muskusossen, beren, heel veel vogels en nog meer muggen.”
Daarnaast probeert ze het verhaal van de smeltende permafrost zo veel mogelijk uit te dragen. “Siberië voelt als een uithoek van de wereld, het lijkt alsof wat daar gebeurt ver weg is. Maar dat is het dus niet.”
De schokkende foto van een verbrande baby-kangoeroe ging de wereld over. Gegrepen door het vuur. Eén van de vele slachtoffers van de allesverwoestende bushfires season 2019/2020 in Australië. Volgens de wetenschappers één van de grootste natuurrampen in de moderne geschiedenis. 3.000.000.000 dieren Afgelopen december en...
