Het is een angstbeeld van veel mensen nu dat ze bij een vaccinatie een chip krijgen ingespoten. In 2068 en de mensen hebben niet meer dat ouderwetse internet op uitwendige computers, maar ze hebben de technologie nu ingebouwd gekregen, waardoor ze inwendig kunnen bladeren door de ‘velden’ met informatie. Je hoort de mensen niet klagen, maar ze moeten geen last krijgen van sudden field detoriation syndrome (SFDS) waardoor het hele systeem stilvalt en de mensen catatonisch voor zich uit blijven kijken.
Maarten van der Graaff schrijft in Onder asfalt over een nabije toekomst waarin de groep Democratie en Vrijheid de macht lijkt te hebben met een Binnenste Randstad waar alleen geprivilegieerden mogen komen. Voordat je een beetje grip krijgt op de roman ben je wel een pagina of vijftig verder, want Van der Graaff toont ons eerst verschillende groepen mensen in 1999 rond een avond waarop opeens de snelwegen in het land verdwijnen. Een surrealistisch gegeven waarin je maar gewoon moet meegaan als lezer.
De connectie tussen 2068 en 1999 wordt pas laat in de roman gelegd door Ira van wie de moeder aan (SFDS) lijdt: ingestorte velden. Familieleden kunnen even een kijkje nemen in haar wereld om te ervaren hoe zij nu leeft en op die manier komt Ira in het verleden van 1999 terecht dat voor een deel overeenkomt met onze wereld en voor een deel een fantasiewereld is met dat verdwenen asfalt. Op de achtergrond speelt in 1999 ook een variant op het Lucifer-verhaal met engelen die in opstand komen.
Het lijkt erop dat Van der Graaff een wat verborgen politiek statement maakt door 1999 als uitgangspunt te nemen, de tijd waarin het paarse kabinet niet doorhad dat er een veenbrand in de samenleving bezig was die later benut werd door Pim Fortuyn (wiens naam niet genoemd, die van Wim Kok wel). Het verdwijnen van de snelwegen lijkt een symbool te zijn van de verdwijning van de verbinding tussen mensen.
Misschien, de boodschap wordt er niet al te dik bovenop gelegd en dat is te prijzen, wijst Onder asfalt ons op het gevaar van een technologische toekomst waarin de politieke macht hand in hand gaat met degene die over de informatie gaat. Je denkt vrije keuzes te hebben, maar in wezen word je geleid. Er zijn mensen die dat doorhadden in 1999. Het waren er niet veel en dat is wel huiveringwekkend.
Coen Peppelenbos
Maarten van der Graaff – Onder asfalt. Pluim, Amsterdam. 304 blz. € 22,99.
Vandaag verschijnt de Nederlandse vertaling van On time and Water, de bestseller van Magnason. ‘Met klimaatverandering schop je een slapende draak. Je kunt die niet vragen om op te schuiven, zonder dat je een klap van de staart kunt verwachten.’
‘Gletsjers kunnen duizend meter dik zijn. Dus je moet straks een lijn in de lucht tekenen, alsof je naar de kerstman op z’n slee wijst, en je voorstellen: daar, op die hoogte waren ze,’ zegt Andri Snaer Magnason via Zoom vanuit Reykjavik, terwijl hij uit het raam wijst.
‘De komende honderd jaar zullen gletsjers smelten, zal de zeespiegel stijgen en zullen oceanen meer verzuren dan de afgelopen 50 miljoen ooit het geval was. De gevolgen hiervan zijn moeilijk te bevatten. Het is complexer dan de geest kan begrijpen, omvangrijker dan al onze voorgaande ervaringen en groter dan taal,’ schrijft hij in On Time and Water, zijn internationale bestseller over water in de komende honderd jaar.
‘De vraag die ik mezelf stelde was: hoe kan ik schrijven over klimaatverandering, zonder dat het klinkt als een soort achtergrondruis die niet werkelijk doordringt en waarvan mensen vooral moe worden,’ zegt hij. Het resultaat is een bijzonder en ideeënrijk boek met persoonlijke herinneringen, familiegeschiedenis, verhalende non-fictie, mythologie en een verslag van twee ontmoetingen met de Dalai Lama, dat onder de huid van de lezer weet te kruipen. De 37 hoofdstukken worden gevolgd door een prachtige epiloog, Apausalyps Now, over de betekenis van kunst tijdens de eerste golf van de coronapandemie.
Waarom is het zo moeilijk voor ons om de impact van klimaatopwarming te begrijpen?
‘Dat komt vooral door de enorme schaal van het probleem. Dat we alle data hebben, maar tóch niet aan de noodrem trekken en radicaal andere keuzes maken, is omdat onze geest er niet op is ingesteld om zoiets omvangrijks werkelijk te kunnen bevatten. Dat het mogelijk is dat geologische fenomenen als gletsjers verdwijnen in de duur van één mensenleven is een ongekende gedachte. Het lijkt cultureel gezien niet op iets wat we kennen.
In Slaughterhouse-Five (Slachthuis Vijf, 1969) van Kurt Vonnegut zegt een karakter dat hij een antioorlogsboek schrijft. Daarop vragen anderen sarcastisch: “Waarom schrijf je geen anti-gletsjerboek?” Want het was toen net zo absurd om je een wereld zonder oorlog voor te stellen als een wereld zonder gletsjers. Maar slechts vijftig jaar later tref ik mezelf aan, terwijl ik een pro-gletsjerboek schrijf.
Tijdens conferenties van klimaatwetenschappers gaat het vooral over details en blijkt nergens uit dat er een catastrofe dreigt. Zelfs dan zie je een soort massa-apathie.
Als wetenschappers in een zwart gat kijken, zien ze ook niets. Je moet naar de periferie ervan kijken om te kunnen begrijpen hoe het de sterrenstelsels en sterren ernaast naar zich toetrekt. Een manier om het over klimaatverandering te hebben is daarom: het niet zozeer over het onderwerp zelf hebben, maar over het verleden en de toekomst.’
andri snaer magnason
Andri Snær Magnason (Reykjavik, 1973) is een van IJslands bekendste schrijvers. On Time and Water (2019) verschijnt in 24 talen. Magnason studeerde literatuurwetenschappen aan de Universiteit van IJsland en debuteerde in 1995 met een dichtbundel. Hij schreef het kinderboek The Story of the Blue Planet (1999) en de boeken LoveStar (2004), Dreamland, a Self-Help Manual for a Frightened Nation (2006) en The Casket of Time (2013). Hier vind je meer over de auteur.
Welke rol ziet u hierin voor de literatuur?
‘Ik denk dat iedere paradigmaverandering in de menselijke geschiedenis ook door kunst tot stand is gekomen. Alle nieuwe grote verhalen − het wereldbeeld van Copernicus, democratie, communisme, nationalisme en feminisme − zijn ontstaan door wetenschap en op intellectuele of filosofische gronden. Maar ze bereikten pas het niveau van paradigmawisseling op het moment dat ze belichaamd werden in kunst en literatuur, zowel goede als slechte.
Wetenschappers vertelden me dat mensen geen data begrijpen. We begrijpen de wereld door verhalen, want we zijn verhalende wezens. Dus ik denk dat literatuur niet alleen een belangrijke rol heeft, maar zag het bijna als een burgerplicht om mijn deel te doen om de noodzakelijke paradigmaverandering over de rand te helpen. Want we hebben hiervoor geen honderd jaar.’
‘Gletsjers zijn tijdelijke entiteiten geworden die kunnen verdwijnen in de levensduur van iemand die zo oud wordt als mijn grootmoeder nu is: 96.’
Fungeren in uw boek verhalen als de aantrekkelijke verpakking voor een moeilijke boodschap?
‘Ja, ik geloof in het motto van Mary Poppins: een lepel met suiker helpt om het medicijn te kunnen doorslikken. Bij onderwerpen als klimaatverandering is er een disconnectie tussen het hoofd en het hart. Wetenschappelijke data raken het brein, terwijl verhalen, metaforen en een meer poëtische taal het hart raken. Ik moest wel iets overwinnen om te schrijven over de belangrijke personen in mijn leven. Maar door het te hebben over mijn jongste dochter of grootmoeder omzeil ik de psychologische weerstand die veel mensen bij dit onderwerp hebben.
Ik ontdekte dat de verhalen over mijn grootouders een sterke connectie hebben met het antropoceen. Zij onderzochten gletsjers in de jaren vijftig en gingen in 1956 op huwelijksreis naar de gletsjer Vatnasjökull. In die tijd leken gletsjers nog een symbool van iets eeuwigs te zijn, zoals bergen en oceanen. Terwijl het nu tijdelijke entiteiten zijn geworden, die verdwijnen in de levensduur van iemand die zo oud wordt als mijn grootmoeder nu is: 96 jaar.
Toen gletsjers nog eeuwig leken: Magnasons grootouders gingen in 1956 op huwelijksreis naar de gletsjer Vatnasjökull.
Mijn andere grootvader was arts in de VS en opereerde daar Robert Oppenheimer, de vader van de atoombom die het einde van de Tweede Wereldoorlog betekende. Dit markeert volgens velen de start van het antropoceen, het tijdperk van de mens. Deze grootvader was al een klimaatvluchteling, want hij moest zijn huis in Florida opgeven, omdat de bewoners vanwege frequente orkanen voortdurend geëvacueerd moesten worden.’
Hoe verliep uw zoektocht naar een andere taal om te schrijven over klimaatverandering?
‘Ik merkte dat de taal die we normaal gebruiken tekortschiet bij dit onderwerp en heb er lang over nagedacht hoe je praat over iets dat zo groot is. Ik wilde in dit boek meteen naar de taal van het hart en erover schrijven met extreme oprechtheid, zodat het bijna de grens zou raken van wat mijn literaire smaak normaal is. Ik vond een boek uit de jaren veertig van de vorige eeuw waarin een dichter in lyrische bewoordingen vertelt over zijn beleving van de natuur in de IJslandse hooglanden. Zijn taal klinkt nu vreemd voor ons. Ik vroeg me af waarom we aarzelen om taal te gebruiken die getuigt van liefde voor de natuur.
Toen ik als activist vocht voor het behoud van de hooglanden, merkte ik al dat het geen argument was om te zeggen dat een gebied mooi was, of een ziel had. Ik moest me uitdrukken in een harde, economische taal en zeggen dat de hooglanden inkomsten uit toerisme zouden brengen, of ecologische systeemdiensten boden. We kregen te horen dat we mensen moesten vragen hoeveel ze ervoor wilden betalen. Volgens een econoom waren de hooglanden 50 miljoen dollar waard. Alsof je ze daarvoor zou verkopen….
Ik ontdekte dat er dogma’s gelden voor wat gezegd kan worden. Die probeer ik te doorbreken door te zoeken naar een ruimte om er anders over te praten. Zo wil ik mensen eraan herinneren dat we in een bepaald denksysteem zitten en dat dit ons in de steek heeft gelaten.
Nu alle indicatoren van onze planetaire metingen het falen van dit systeem laten zien, moéten we er vragen over stellen en het onderzoeken. In dit boek wilde ik de taal ook opschalen en zaken in een groter perspectief plaatsen. Daarvoor kan mythologie een bruikbaar instrument zijn, want daarin gaat het over de grote krachten: de zon en maan, tijd, dood en eeuwigheid en over wanneer de fundamenten gelegd worden, of wankelen. Ik wilde een soort mythologie voor de planeet schrijven, omdat in het antropoceen de invloed van de mens een grote geologische kracht is geworden. De goden besloten om hemel en aarde te scheiden en wij laten nu gletsjers in oceanen opgaan.’
De mythologie van een gehavende planeet: ‘De goden besloten om hemel en aarde te scheiden en wij laten nu gletsjers in oceanen opgaan.’
Over 200 of 150 jaar zullen er in IJsland geen gletsjers meer zijn. Wat is IJsland zonder ijs?
‘Dat is alleen land, net zoiets als Ierland. Waar nu nog gletsjers zijn, zullen dan mooie valleien zijn. Mensen zullen van dat landschap houden en al snel niet meer weten wat ze missen. Klimaatverandering zal de hele aarde raken en dus ook IJsland. Maar ik ben bezorgder dat de gletsjers veranderen in oceanen, waardoor de zeespiegel stijgt en veel kuststreken onbewoonbaar zullen worden.’
Maar is ijs niet de ziel van IJsland?
‘Gletsjers en de vulkanische activiteit geven IJsland een speciale status in de wereld. Dus ja, natuurlijk raken we iets bijzonders en moois kwijt. Maar IJsland was ooit helemaal bedekt met bossen en is al enorm veranderd sinds het werd gevonden door de Vikingen. Het land waarvan we nu houden, is ontstaan door landbouw sinds de Middeleeuwen en onduurzaam gebruik en we blijken ook te kunnen leven in lelijke steden.’
In Nederland kennen we het woord landschapspijn en het Engels kent het begripsolastalgia voor het verdriet om het verlies van een geliefd landschap. Kent het IJslands een soortgelijk woord?
Magnason denkt even na. ‘Nee: we kennen wel de term klimaatangst, maar hebben geen woord voor “het missen van gletsjers”. Mijn grootmoeder heeft het wel over de speciale geur ervan in de lente, waardoor ze ging verlangen naar gletsjertochten. En zij kent “gletsjerkoorts”: de liefde voor gletsjers en noemt dat een ongeneeslijke ziekte. Zij betreurt het verdwijnen van de gletsjers erg, want het is een bijzondere wereld die ze goed kent.
Altijd op de hoogte blijven van de beste verhalen? Schrijf je in op onze nieuwsbrief.
Meld je aan en ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland in je mailbox.
De meeste IJslanders bezoeken de gletsjers hoogstens in hun zomervakantie. Ze vinden het wel jammer dat hun uitzicht zal veranderen, maar lijken het verdwijnen van de gletsjers te accepteren. Ze vinden het ook niet erg als de zomers wat warmer worden. En sommigen zien nieuwe kansen, zoals mogelijkheden voor dammen vanwege het smeltwater, of kortere vaarroutes. Maar dat kunnen ook routes zijn voor klimaatvluchtelingen, of in een oorlog.
Je verheugen op de toegenomen transportmogelijkheden als het ijs verdwijnt is nogal naïef. Met klimaatverandering schop je namelijk een erg gevaarlijk beest, een slapende draak. Je kunt die niet vragen om op te schuiven, zonder dat je een klap van de staart kunt verwachten.’
In een beangstigend hoofdstuk beschrijft u hoe het smelten van de gletsjers in de Himalaya al eind deze eeuw het leven van een miljard mensen onmogelijk zal maken. Waarom hoor je hier zo weinig over?
‘Het is vrij nieuwe kennis. Omdat deze gletsjers zesduizend meter boven zeeniveau zijn, werd lang gedacht dat de effecten van klimaatopwarming klein zouden zijn. Maar de lokale temperatuurstijging is twee tot drie graden, dus bovengemiddeld. Deze gletsjers zijn enorme zoetwaterreservoirs. Het smelten ervan zal eerst leiden tot ernstige overstromingen en vervolgens tot extreme droogte. Er zijn delicate verdragen tussen Pakistan en India over waterdistributie. Als die onder druk komen, kan dat de grootste geopolitieke problemen veroorzaken waarmee de mensheid ooit is geconfronteerd.
Wij veroorzaken dit. We zien onszelf als mensheid als klein, maar zijn als Prometheus en produceren met het verbranden van fossiele brandstoffen de de grootste – merendeels onzichtbare – vuren die we ooit gezien hebben. De hoeveelheid CO2 die dit oplevert, is het equivalent van de uitstoot van 666 vulkanen die dag en nacht vuurspuwen. Wetenschappers wijzen erop dat vuren van deze omvang leiden tot massa-extinctie en dat wij de generatie zijn die vaarwel zegt tegen gletsjers en koraalriffen. Zij vertellen ons dat deze vuren de komende dertig jaar helemaal uit moeten.’
Groter dan taal: ‘De komende 100 jaar stijgt e zeespiegel en verzuren oceanen meer dan de afgelopen 50 miljoen jaar het geval was.’
‘Probleem is dat olie de wereld waarin we nu leven creëerde. Het bracht ons ongekende welvaart en we zijn verslaafd aan de superkrachten die het ons gegeven heeft. Wanneer aliens ons zouden observeren, zouden zij zich waarschijnlijk afvragen waarom we nog steeds zoveel fossiele brandstoffen gebruiken, met zulke destructieve gevolgen. Kijkend naar onze bibliotheken en al onze kennis, zouden ze waarschijnlijk aannemen dat we dit wel expres moeten doen.’
Maar we zijn niet erg rationeel, ben ik bang.
‘Dat zijn we zeker niet. Daarom vraag ik in het boek: als dít de uitkomst is van al onze rationele economische beslissingen en briljante technieken, zou het dan niet verstandiger zijn geweest om de aarde als heilig te zien? Als we heilige bossen, bergen en rivieren hadden, was de uitkomst waarschijnlijk rationeler geweest dan wat we nu zien. Als koeien heilig waren, was er minder ontbossing in de Amazone en als rivieren heilig waren voor ons, zouden we ze niet zo vervuilen.
Er zijn bewijzen dat de integriteit van de wetenschap bewust is aangevallen. Het was het officiële beleid van de regering-Trump om de impact van klimaatverandering te ontkennen en begrippen die ermee verband houden uit openbare stuken en van websites te verwijderen.
Er is ook bewijs dat mensen van big oil − wetende hoe het zat − deelnamen aan campagnes van klimaatontkenners en dezelfde methoden hanteerden als de tabaksindustrie. Ze hebben politie gekocht en ‘denktanks’ opgetuigd om het publiek in verwarring te brengen met tegenstrijdige berichten en valse wetenschap.
Volgens een in maart 2019 gepubliceerd rapport van de Britse ngo Influence Map, hebben de vijf grootste beursgenoteerde olie- en gasbedrijven (ExxonMobil, Shell, Chevron, BP en Total) in de drie jaar na de Klimaatovereenkomst van Parijs ruim 1 miljard dollar geïnvesteerd in misleidende klimaatgerelateerde informatie en lobbyactiviteiten om beleid om klimaatverandering aan te pakken uit te stellen, te controleren of te blokkeren. Ik vind dat deze mensen als eersten moeten worden berecht zodra er wetgeving is tegen ecocide, het grootschalig beschadigen of vernietigen van ecosystemen. Zij moeten worden opgespoord, zoals Simon Wiesenthal deed met oorlogsmisdadigers. Net als de verantwoordelijken voor de grootschalige branden in de Amazone.’
Familiegeschiedenis: Magnasons grootmoeder in 1939.
ongerept land
Magnason praat rustig en formuleert bedachtzaam, maar in de laatste zinnen klinkt zijn activistische bevlogenheid door. Datzelfde gebeurt als hij vertelt over zijn jarenlange strijd voor het behoud van de IJslandse hooglanden, toen grote delen ervan werden bedreigd vanwege de bouw van een dam voor een waterkrachtcentrale voor aluminiumsmelterijen.
‘Ongerept land zou onder water komen. Politici zeiden tegen ons: “Er is daar niets.” Maar toen we er gingen kijken, was het een prachtig gebied met bessen en wild!’
In zijn bestseller Dreamland. Selfhelp Manual for a Frightened Nation schreef Magnason kritisch over de economische argumenten voor de bouw van de dam. Hoewel delen van de hooglanden verloren zijn gegaan, is het gevecht volgens hem gewonnen. ‘We hebben het gebied teruggeëist door het te claimen, ook met taal. Door het een Nationaal Park te noemen werd het van niets “iets”.’
Corona heeft het proces vertraagd, maar het wordt waarschijnlijk ook officieel een Nationaal Park.
Om het bewustzijn van klimaatopwarming wereldwijd te vergroten, stelde Magnason zich in 2016 verkiesbaar als president, in IJsland een ceremoniële functie. Hij werd derde van negen kandidaten. ‘Ik dacht: we hebben iemand nodig die mensen met elkaar in contact kan brengen. Iedereen beantwoordt een e-mail als die van de president komt en die heeft toegang tot hoge autoriteiten. Maar ik vond het ook iets engs en betreurde het dat, als ik zou winnen, ik dit boek niet kon schrijven.’
‘We moeten gaan begrijpen dat de wildheid van de planeet een van de fundamenten voor ons overleven is.’
Een hoofdstuk gaat over uw jong gestorven oom John Thorbjarnason, een internationaal bekend krokodillenexpert. Waarom wilde u ook over biodiversiteit schrijven?
‘Als we alleen de klimaatcrisis aanpakken, hebben we nog steeds een dystopische planeet als we zoveel soorten hebben uitgeroeid. Dat zou een waardeloze wereld zijn. Biodiversiteitsverlies het hoofd bieden vraagt om een diepe culturele verandering waarbij we onszelf gaan zien als deel van de natuur, in plaats van als speciaal.
We moeten een relatie met de natuur terugvinden die vroegere generaties nog wel hadden, waarbij we meer waarde hechten aan onze natuurlijke omgeving dan aan spullen. Wetenschappers vertellen ons niet alleen dat we de komende twintig jaar af moeten van fossiele brandstoffen en koolstofnegatief moeten worden, maar ook dat we grote gebieden moeten herbebossen en rewilden. We moeten gaan begrijpen dat de wildheid van de planeet een van de fundamenten voor ons overleven is.
Moderne ideologieën als communisme en kapitalisme vergaten één klein detail, namelijk dat we leven op een planeet met biodiversiteit, ecosystemen, een atmosfeer en oceanen. Ze deden alsof dit alles grenzeloos was. De gevolgen zien we nu. Oceaanverzuring is een nieuw woord. Dat de pH verandert van 8,1 naar 7,7 lijkt een klein verschil, maar is als een explosie. Door verzuring kunnen schelpvormende diertjes moeilijker het voor hen noodzakelijke kalk aan het water onttrekken. Dat verstoort het ecosysteem van de oceanen dramatisch en maakt dat ze minder CO2 kunnen vastleggen uit de atmosfeer. Mensen lijken de impact hiervan nog steeds niet te begrijpen.’
Familiegeschiedenis: John Thorbjarnarson, de latere krokodillenexpert.
Misschien lijken we hierin op kikkers die langzaam gekookt worden in de pan?
‘Ja, ook met het coronavirus zie je dat wat we als normaal beschouwen snel opschuift. Dit zogeheten shifting baseline syndrome is ook het probleem met klimaatverandering. Misschien zijn bosbranden in Californië en Australië volgend jaar al niet meer in het nieuws, omdat die er ieder jaar zijn. Als we niet wakker worden en zien wat er gebeurt bestaat het gevaar dat we langzaam terechtkomen in ondraaglijke omstandigheden.
Om dat te doorbreken, verbind ik in het boek ons leven nu met de jaren vijftig van de vorige eeuw en schrijf ik over de zogeheten “diepe tijd”, waarmee een geologische tijdspanne wordt aangegeven. Ik bedacht de metafoor van de tijd die je kunt aanraken met je blote handen, de tijd waarop je directe invloed hebt, om duidelijk te maken hoe dichtbij het allemaal is.
De afgelopen decennia hebben we met hydro-elektriciteit en intensieve landbouw geprobeerd een soort machine te maken van de natuur. Dit werkte tot op zekere hoogte, maar het is niet duurzaam en niet iets waar onze kinderen op kunnen vertrouwen. Het was een tijdelijke oplossing. Klimaatverandering of oceaanverzuring was niemands bedoeling en we hebben lang oprecht gedacht dat we het leven van de volgende generaties verbeterden. Nu blijkt dat dit niet klopt, moeten we onze energie anders richten en bijna alles opnieuw ontwerpen, doordenken en berekenen. Op wereldniveau, want als alleen enkele landen dit doen, heeft dat te weinig effect.’
In het hoofdstuk ‘Misschien komt alles toch nog goed’ schrijft u over CO2-opslag. In hoeverre ziet u in technieken als deze een oplossing?
‘In dat hoofdstuk onderzocht ik nihilisme: alles laten gebeuren en niks doen, omdat we denken dat het toch geen zin heeft. De generaties na ons zullen die houding beschouwen als roekeloos gedrag. We moeten zoeken naar oplossingen, maar ik denk niet dat die uitsluitend technisch kunnen zijn. Ze zullen ook sociaal, cultureel, politiek en misschien ook spiritueel moeten zijn.
We weten dat we ongeveer duizend gigaton CO 2 moeten verwijderen uit de atmosfeer, maar nog niemand weet hoe. Tegelijk heeft de twintigste eeuw laten zien dat we nieuwe technieken kunnen verzinnen. Het is dus niet onrealistisch om aan te nemen dat er oplossingen komen waaraan we nu nog niet denken. Neem dit interview via Zoom. Toen ik studeerde leek dat nog sciencefiction, en nu doet iedereen het.
‘Ik kan niet anders dan optimistisch zijn. Ik denk dat we onze daadkracht op de korte termijn overschatten, maar op de lange termijn onderschatten.’
Tegen jongeren zeg ik: je kunt boos worden als je naar de data kijkt en natuurlijk hadden we in de jaren negentig serieus moeten beginnen om dit op te lossen, maar volgens wetenschappers hebben we de instrumenten om het te doen. En als we snel handelen, zeggen mensen straks misschien: je had toen van die alarmisten die zeiden dat de wereld zou eindigen, maar dat was niet zo.’
Dat zou mooi zijn, maar tot nu toe is wat we doen steeds too little too late. De VN waarschuwde onlangs dat we afkoersen op drie graden opwarming over een halve eeuw. Hoe optimistisch bent u?
‘Ik kan niet anders dan optimistisch zijn. Ik denk dat we onze daadkracht op de korte termijn overschatten, maar op de lange termijn onderschatten. De generatie van Greta Thunberg zal niet vergeten wat ze hebben geleerd. En waarschijnlijk komt erna een nog radicalere generatie. Tijdens de coronacrisis hebben jongeren gezien hoe de economie werd platgelegd door overheden om ziekte en dood te voorkomen. Wij zagen de economie nog zoals mijn grootouders de gletsjers zagen: als iets dat er altijd zou zijn, dat je niet werkelijk kon veranderen.
Jongeren hebben zich eenzaam gevoeld en zijn geconfronteerd met het verlies van kansen. Zij zullen het antwoord op klimaatverandering zien als iets relatief eenvoudigs, want corona kostte 20 procent van het bnp en het tegengaan van klimaatverandering slechts 5 procent: evenveel als alle militaire uitgaven. Zij zullen zich daarom afvragen: “We kunnen onze grootouders nog knuffelen, feestvieren en er is geen lockdown nodig? Wat is dan het probleem?”
Aan de snelheid waarmee de coronavaccins zijn ontwikkeld, zie je wat er mogelijk is als er werkelijk wordt opgeschaald. Diezelfde slagkracht moeten we nu ook laten zien op het gebied van energie, landbouw, reizen en transport, in hoe we bouwen en aluminium en cement maken. Voor jongeren geldt: het maakt niet uit welke opleiding je doet, maar je moet deel uitmaken van een ongekende verandering op eigenlijk alle vlakken. En het mooie is: je zou daarbij een hogere betekenis kunnen vinden, want er is zoveel laaghangend fruit. Dus de eerste tien jaar zie je enorme vooruitgang.’
De Nederlandse vertaling van On Time and Water verschijnt in februari 2022 bij De Geus.
De Stoptober-campagnes reppen met geen woord over de klimaat- en sociale impact van roken.
De tabaksindustrie is verantwoordelijk voor kinderarbeid en grootschalige milieuvervuiling. Toch hebben we, ook tijdens ‘Stoptober’, nauwelijks aandacht voor die kant van het verhaal. ‘De helft van de ontbossing in Angola, Malawi, Tanzania en Zimbabwe komt door de tabaksindustrie.’
Het is de dodelijkste industrie ter wereld, nog fataler dan de wapenindustrie: de tabaksindustrie. Volgens Amnesty International sterven er wereldwijd jaarlijks een half miljoen mensen in gewapende conflicten. Roken jaagt jaarlijks wereldwijd maar liefst meer dan zeven miljoen mensen de dood in. In Nederland laten jaarlijks 20.000 mensen het leven door de gevolgen van roken. De helft van hen nog voordat zij met pensioen konden gegaan.
Voor de productie van sigaretten is een groter oppervlakte nodig dan Nederland
Niet zo vreemd dus dat er ontzettend veel aandacht is voor de gezondheidsrisico’s van roken. Deze maand, tijdens ‘Stoptober’, worden Nederlanders uitgedaagd te stoppen. De stopmaand is een initiatief van onder meer KWF Kankerbestrijding, de Hartstichting, het Longfonds, het ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport en het Trimbos-instituut. Deze organisaties benadrukken dat stoppen met roken belangrijk is voor je gezondheid. Maar over de klimaat- en sociale impact van roken reppen zij in hun campagnes met geen woord. Waarom?
Ontbossing en andere milieuproblemen
Voor de productie van tabak wordt veel tropisch bos gekapt. Voor de productie van de 6 biljoen sigaretten, die de wereldbevolking jaarlijks oprookt, is bijvoorbeeld 5,3 miljoen hectare land nodig, meer dan de totale oppervlakte van Nederland. In de Miombo bossavanne – een enorm gebied verspreid over onder meer Angola, Malawi, Tanzania en Zimbabwe – wordt zeker de helft van de jaarlijkse ontbossing toegeschreven aan de tabaksindustrie.
De CO2-voetafdruk van de tabaksindustrie bijna zo groot als die van Peru of Israël
Behalve ontbossing veroorzaakte de industrie meer milieuproblemen. Voor het verbouwen van tabak zijn veel pesticiden nodig, die zowel slecht zijn voor de boer als voor de leefomgeving. Bij de productie van tabakswaar komt bovendien CO2 vrij, onder meer door het gebruik van fossiele grondstoffen. Onderzoekers van het Imperial College London berekenden in 2018 dat de tabaksindustrie jaarlijks 84 miljard kilo aan broeikasgassen uitstoot. Dat is ongeveer 0,2 procent van de jaarlijkse totale uitstoot van de hele wereld. Dat lijkt misschien weinig, maar, zo stellen de onderzoekers: “De CO2-voetafdruk van tabak is bijna net zo hoog als de uitstoot van hele landen, zoals Peru en Israël.”
Beperkte middelen en handelingsperspectief
Dat deze milieuvervuiling niet op de radar staat van goede doelen als KWF Kankerbestrijding en de Hartstichting, is begrijpelijk. Maar ook bij milieuorganisaties zoals Greenpeace, Milieudefensie en MilieuCentraal blijkt milieuschade van de tabaksindustrie buiten het vizier te vallen, zo blijkt uit navraag. Ondanks de vervuiling die de tabaksindustrie veroorzaakt, koppelt Milieudefensie roken vooral aan gezondheid. “In de eerste plaats is dit een gezondheidsissue en daar zijn andere ngo’s al mee bezig gelukkig”, aldus Jasperine Schupp, woordvoerder van Milieudefensie.
De anti-rokenlobby zorgde ervoor dat de tabaksindustrie geen reclame meer mag maken
Milieudefensie richt zijn pijlen vooral op industrieën met een grote CO2-uitstoot, zoals oliebedrijven en de zware industrie, net als Greenpeace. “Milieudefensie concentreert zich voornamelijk op onderwerpen waar grote klimaatwinst is te behalen”, verklaart Schupp. Zo besteedt de milieuorganisatie veel aandacht aan de Klimaatzaak tegen Shell. “Er zijn heel veel onderwerpen die onze aandacht verdienen, maar onze mensen en middelen zijn niet eindeloos. Wij focussen ons op de vervuilers met de allergrootste CO2-uitstoot, zoals de olie-industrie en bedrijven als Tata Steel, om zo de meeste impact te maken”, reageert Saskia van Aalst van Greenpeace. En dus belandt de tabaksindustrie op het bordje van goede doelen als KWF Kankerbestrijding, de Hartstichting en het Longfonds.
Van Aalst: “Gelukkig zijn er veel andere partijen die zich al met succes bezig houden met de lobby tegen roken.” Maar richten die zich niet te vaak op de consument in plaats van op de industrie? Nee, vindt Van Aalst: “De anti-rokenlobby heeft het voor elkaar gekregen dat de tabaksindustrie geen reclame mag maken en dat ze haar producten op steeds minder plekken mag verkopen. Ik weet zeker dat de industrie daar niet blij mee is. En wij als Greenpeace geloven in die aanpak van systeemverandering: niet de consument verantwoordelijk maken voor de omslag maar de industrie en de overheid.”
Voorlichtingsorganisatie Milieu Centraal, die praktische tips geeft voor een duurzamer leven, rept met geen woord over de klimaatimpact van roken. “Als Milieu Centraal kijken wij naar de milieuaspecten waar wij voor consumenten handelingsperspectief zien. Bij het stoppen met roken denken wij dat dit weinig helpt.” Milieudefensie sluit zich daarbij aan. Schupp verwacht niet dat aandacht voor de vervuiling, die de tabaksindustrie veroorzaakt, rokers zou stimuleren om te stoppen. “Verslaving is heel complex en het is voor rokers erg moeilijk om te stoppen omdat nicotine zeer verslavend is. Stoppen hangt samen met vele factoren, zoals genen, omgeving en stress”, verklaart Schupp.
De productie van tabak vergroot voedsel- en watertekorten in kwetsbare gemeenschappen
“Wel is het in het kader van zwerfafval een zeer belangrijk onderwerp”, aldus Mariska Joustra van Milieu Centraal. En dat mag de consument oplossen. Want zo tipt Milieu Centraal op haar website: ‘gooi afval, ook kleine dingen zoals kauwgom, sigarettenpeuken of tissues, altijd in een openbare vuilnisbak’.
Kinderarbeid
De tabaksindustrie is niet alleen vervuilend maar vergroot ook de sociale onrechtvaardigheid in de wereld. 90 procent van de tabak wordt verbouwd in armere landen als India, Zimbabwe, Pakistan en Malawi. Het zijn vooral kwetsbare gemeenschappen die last hebben van de druk die de tabakssector op ecosystemen en natuurlijke hulpbronnen legt. De productie van tabak vergroot het voedsel- en watertekort waar deze landen onder gebukt gaan, terwijl de tabak vooral bedoeld is voor de export.
Op zeven van de tien plantages die de journalisten bezochten waren kinderen aan het werk
Bovendien vindt er op de tabaksplantages kinderarbeid plaats. Onderzoeksjournalisten van The Guardian ontdekten in 2018 dat kinderen in Malawi door hun straatarme ouders van school werden gehaald om op de tabaksvelden te werken. En op zeven van de tien plantages die de journalisten in Mexico bezochten waren kinderen aan het werk. Naar aanleiding van het onderzoek van The Guardian spanden Britse advocaten namens duizenden Malawese tabaksarbeiders en hun families eind 2020 een rechtszaak aan tegen British American Tobacco en Imperial Brands. Deze loopt nog.
Uitbuiting door de tabaksindustrie lijkt typisch een kwestie voor OxfamNovib, een non-profitorganisatie die strijdt voor een rechtvaardige wereld zonder armoede. Toch zijn er geen campagnes van OxfamNovb tegen de tabaksindustrie. “Wij richten ons vooral op de voedingsindustrie en de financiële sector. Het is een strategische keuze om ons te focussen op een beperkt aantal onderwerpen en hebben gekozen voor deze twee”, vertelt Anouk Franck, beleidsmedewerker bij Oxfam Novib.
Overeenkomsten met koffie- en cacao-industrie
Het nadeel daarvan is, dat terwijl tabak een blinde vlek blijft, er veel overlap op andere gebieden. Zo richten zowel OxfamNovib, Greenpeace als Milieudefensie zich op de misstanden rondom palmolie, waaronder ontbossing, kinderarbeid en het overmatig gebruik van pesticiden. Franck ziet veel overeenkomsten met de misstanden in de voedingsindustrie. Ook op koffie- en cacaoplantages werken bijvoorbeeld nog steeds vaak kinderen, krijgen de boeren slecht betaald en worden er bossen gekapt voor de plantages. “Maar omdat je tabak niet kunt eten, valt dat buiten onze focus”, aldus Franck.
De kwetsbaarste mensen betalen voor de vervuiling van de tabaksindustrie
Ze wijst wel op algemene campagnes van OxfamNovib die zich richten op een systeemverandering. Zo pleit OxfamNovib voor meer klimaatrechtvaardigheid omdat zij constateert dat machthebbers en vervuilers de prijs voor klimaatverandering vaak bij de kwetsbaarste mensen neerleggen, zoals ook gebeurt door de tabaksindustrie. OxfamNovib dringt dan ook bij de overheid aan op meer klimaatsteun voor kwetsbare landen, waarmee ze zich kunnen beschermen tegen extreem weer. Denk aan geld voor dijken of nieuwe zaden en gewassen.
Greenpeace sluit niet uit zich in de toekomst aan te sluiten bij een campagne tegen de tabaksindustrie. “Voor schone lucht, gezondheid of het klimaat, we kijken altijd waar we een verschil kunnen maken”, zegt woordvoerder Van Aalst. Franck van Oxfam Novib ziet nog wel een pijnpuntje. “Als we campagne voeren voor betere arbeidsomstandigheden in de tabaksindustrie, houden we daarmee ook een industrie in stand die jaarlijks miljoenen doden op haar geweten heeft. Dat is wel een dilemma.”
Marcel Gelauff: “Ik weet niet goed hoe je tien jaar vooruit moet kijken. De veranderingen gaan zo snel. Had ik tien jaar geleden kunnen voorspellen dat de journalistiek vandaag nog steeds zo relevant zou zijn voor zulke grote groepen? En wat we nu allemaal doen? Ik denk het niet. De smartphone is pas van 2007 en nu kunnen we al niet zonder. Zo snel is het allemaal veranderd. Zo onvoorspelbaar is het.”
“Bestaat lineaire TV dan nog zoals we het nu kennen? Bestaan de kranten nog zoals we ze nu kennen? Ik vraag het me zeer af. Tegelijkertijd zal de behoefte aan betrouwbare en kritische nieuwsmerken – die zin van onzin scheiden, context en achtergronden schetsen en de macht controleren – er over 10 jaar ook nog zijn. Daar ben ik echt van overtuigd. Een pluriforme samenleving heeft behoefte aan betrouwbare informatie en cohesie. De journalistiek als fundament van de democratie is daar cruciaal in.”
“Ik denk dat wij als NOS goed ingespeeld hebben op alle veranderingen, die internet teweeg hebben gebracht. Al in 2005 heeft de NOS hier een grote nieuwsredactie gevormd die zowel nieuws op radio, tv als online verzorgt. Via onze app, Instagram, NOS Stories en Op YouTube zijn we er in geslaagd om een veel jonger publiek te bereiken. We willen daar met onze content zijn waar ons publiek is en dat moet en zal de kern van onze strategie blijven.”
Vergrootglas
“De journalistiek is onder een vergrootglas komen te liggen, maar als je de balans opmaakt denk ik dat alle ontwikkelingen de journalistiek juist sterker en relevanter hebben gemaakt. Ook dwingen die ontwikkelingen ons om steeds beter en vaker in de spiegel te kijken. Maar de invloed van Big Tech is echt een zorg. Algoritmes en louter commerciële overwegingen die op wereldschaal bepalen wat je te zien krijgt – fake of niet – en welke informatie je krijgt. Het is een bedreiging voor de pluriformiteit, leidt tot bubbels, desinformatie en draagt bij aan polarisatie.”
“En de persoonlijke veiligheid van onze journalisten is nu een belangrijk issue. Internationaal in elk geval – maar ook nationaal – en ik zie dat niet zomaar minder worden. Vroeger speelde de veiligheid van journalisten in Nederland alleen bij voetbalrellen. Nu moet je er als journalistieke organisatie veel vaker rekening met geweld houden. Het Genootschap van Hoofdredacteuren, de NVJ, het OM hebben samen met de politie hebben eind 2019 gezamenlijk Persveilig opgericht. Het is helaas nodig en begint gelukkig effect te krijgen. Vanuit de politiek wordt nu regelmatig steun aan de journalistiek uitgesproken. Het staat gelukkig nu veel meer op de maatschappelijke agenda.”
Rond 2000 gaf het NOS Journaal – onder hoofdredacteur Hans Laroes – zichzelf de opdracht om de straat en de staat meer te verbinden. Maar gewone mensen – die met minder onderbouwde, emotionelere reacties in het Journaal kwamen hebben misschien ook hun bijdrage geleverd aan de opkomst van populisme en een grotere polarisatie. De reflex had – toen jij hoofdredacteur werd – kunnen zijn: we gaan terug naar de feiten, naar de wetenschappers, naar de instituten. Dat zou toch best verdedigbaar geweest zijn?
“Nee, dat is veel te beperkt. We laten zien wat er in de wereld gebeurt, we kiezen die onderwerpen die we vanuit onze publieke opdracht relevant vinden voor ons publiek en berichten daarover. Niet vanuit de wil van de kijker, maar we vragen ons af wat de wereld van de kijker is. Daarvoor moet je met de hele samenleving verbonden zijn. Zeker, feitelijk zijn is de basis en daar zijn we de hele dag mee bezig, maar niet met je rug naar het publiek. Daar volgt ook het belang van diversiteit uit. Welke bronnen en contacten heb je en welke niet? Welke invalshoeken zie je over hoofd? Komt misschien toch te veel uit de Randstad? Daar komt ook die behoefte aan samenwerking met regionale en lokale omroepen vandaan.”
Heb je het gevoel dat je als NOS – onder invloed van de samenleving – moet mee veranderen?
“Zeker en dat doen we ook natuurlijk, maar de samenleving is niet een geheel. Het is niet een. Het lijkt soms alsof er alleen maar kritiek op ons is, maar dat is een scheef beeld. Er zijn miljoenen mensen die de NOS en de journalistiek vertrouwen, die ons nieuws belangrijk vinden en ons elke dag opzoeken. NOS Nieuws is het meest vertrouwde nieuwsmerk in Nederland. Al jaren. De journalistiek heeft soms de neiging te veel naar extremen in de samenleving te kijken en meer radicale uitingen of uitspraken eerder als een onderwerp te zien dan wat er omgaat in de veel grotere groepen in het midden. Dus ja, je moet meebewegen met veranderingen, maar je wel blijven afvragen of je op langere termijn een evenwichtig beeld schetst.”
“De periode Trump heeft ons bij dat besef geholpen. Sommige Amerikaanse nieuwsorganisaties hebben achteraf gezegd dat ze te vaak te gemakkelijk Trump aan het woord lieten en zijn frames en aanhoudende leugens bleven uitzenden als ware het feiten. Want ja, het viel op, het was opmerkelijk en leidde tot hogere kijkcijfers en inkomsten. Maar het inhoudelijk evenwicht was zoek. We zijn ons meer bewust zijn geworden van zulke mechanismen. Ik denk dat de fundamentele waarden van de journalistiek over 10 jaar niet veranderd zullen zijn. Maar wat het van je vraagt als organisatie, hoe je optreedt, hoe je je redactie samenstelt en welke journalistieke producten je maakt zal blijven veranderen.”
Tempo hoger
“Als ik nu naar onze redactie kijk, is er natuurlijk wel veel veranderd en dat zal niet stoppen. De 24/7 nieuwsvoorziening vraagt veel van onze redactie. De druk is groot, veel groter dan tien jaar geleden. Dat zit hem ook in wat we allemaal maken. Voor televisie, radio, online en social. Vroeger maakte je voor televisie op een dag één bijdrage over de bosbranden in Turkije of Griekenland. Nu maak je voor verschillende platforms meerdere verhalen over bosbranden. Voor YouTube, voor Instagram. Dat vraagt veel meer van de redactie. Het tempo is veel hoger en dat zal niet weggaan. Vroeger kreeg je na een week een brief van iemand en die vroeg of een item niet anders gemaakt had kunnen worden. Nu krijg je binnen vijf seconden een app of een mail en moet je nadenken over hoe je daar snel op reageert en of het invloed heeft op je berichtgeving.”
“Ik weiger om pessimistisch over de toekomst te zijn. Ik ben opgevoed in de tijd van de Koude Oorlog met de angst voor wat er aan de andere kant van de Berlijnse Muur gebeurde en hoe bedreigend dat voor ons was. Maar als je je laat verlammen door bedreigingen kom je nergens. Je moet de ambitie blijven houden om de lat steeds weer hoger te leggen, de ambitie om te blijven veranderen en blijven staan voor je kernwaarden. Voor ons als nieuwsredactie en evenzeer voor de journalistiek betekent het, dat we onze onafhankelijkheid moeten koesteren en ons moeten blijven realiseren dat we dienstbaar zijn aan ons publiek en onze democratie. Dat stelt eisen aan wat we doen en laten. Hoe FOX News bijvoorbeeld bericht over corona vind ik onvoorstelbaar en onbegrijpelijk. Als je als journalistiek zo afglijdt, is er echt een probleem. Daarom vind ik het ook zo belangrijk dat de samenleving de komende tien jaar de durf zal hebben om de publieke nieuwsvoorziening en de waarden waar we voor staan ondubbelzinnig te steunen. Dat is en blijft nodig.”
Volgende week het tweede deel van het gesprek met Marcel Gelauff over de pilot ‘Versterking Lokale Journalistiek’, waar de NOS ook deel van uitmaakt
‘Gletsjers kunnen duizend meter dik zijn. Dus je moet straks een lijn in de lucht tekenen, alsof je naar de kerstman op z’n slee wijst, en je voorstellen: daar, op die hoogte waren ze,’ zegt Andri Snaer Magnason via Zoom vanuit Reykjavik, terwijl hij uit het raam wijst.
‘De komende honderd jaar zullen gletsjers smelten, zal de zeespiegel stijgen en zullen oceanen meer verzuren dan de afgelopen 50 miljoen ooit het geval was. De gevolgen hiervan zijn moeilijk te bevatten. Het is complexer dan de geest kan begrijpen, omvangrijker dan al onze voorgaande ervaringen en groter dan taal,’ schrijft hij in On Time and Water, zijn internationale bestseller over water in de komende honderd jaar.
‘De vraag die ik mezelf stelde was: hoe kan ik schrijven over klimaatverandering, zonder dat het klinkt als een soort achtergrondruis die niet werkelijk doordringt en waarvan mensen vooral moe worden,’ zegt hij. Het resultaat is een bijzonder en ideeënrijk boek met persoonlijke herinneringen, familiegeschiedenis, verhalende non-fictie, mythologie en een verslag van twee ontmoetingen met de Dalai Lama, dat onder de huid van de lezer weet te kruipen. De 37 hoofdstukken worden gevolgd door een prachtige epiloog, Apausalyps Now, over de betekenis van kunst tijdens de eerste golf van de coronapandemie.
Waarom is het zo moeilijk voor ons om de impact van klimaatopwarming te begrijpen?
‘Dat komt vooral door de enorme schaal van het probleem. Dat we alle data hebben, maar tóch niet aan de noodrem trekken en radicaal andere keuzes maken, is omdat onze geest er niet op is ingesteld om zoiets omvangrijks werkelijk te kunnen bevatten. Dat het mogelijk is dat geologische fenomenen als gletsjers verdwijnen in de duur van één mensenleven is een ongekende gedachte. Het lijkt cultureel gezien niet op iets wat we kennen.’
‘In Slaughterhouse-Five (Slachthuis Vijf, 1969) van Kurt Vonnegut zegt een karakter dat hij een antioorlogsboek schrijft. Daarop vragen anderen sarcastisch: “Waarom schrijf je geen anti-gletsjerboek?” Want het was toen net zo absurd om je een wereld zonder oorlog voor te stellen als een wereld zonder gletsjers. Maar slechts vijftig jaar later tref ik mezelf aan, terwijl ik een pro-gletsjerboek schrijf.’
‘Tijdens conferenties van klimaatwetenschappers gaat het vooral over details en blijkt nergens uit dat er een catastrofe dreigt. Zelfs dan zie je een soort massa-apathie.’
‘Als wetenschappers in een zwart gat kijken, zien ze ook niets. Je moet naar de periferie ervan kijken om te kunnen begrijpen hoe het de sterrenstelsels en sterren ernaast naar zich toetrekt. Een manier om het over klimaatverandering te hebben is daarom: het niet zozeer over het onderwerp zelf hebben, maar over het verleden en de toekomst.’
andri snaer magnason
Andri Snær Magnason (Reykjavik, 1973) is een van IJslands bekendste schrijvers. On Time and Water (2019) verschijnt in 24 talen. Magnason studeerde literatuurwetenschappen aan de Universiteit van IJsland en debuteerde in 1995 met een dichtbundel. Hij schreef het kinderboek The Story of the Blue Planet (1999) en de boeken LoveStar (2004), Dreamland, a Self-Help Manual for a Frightened Nation (2006) en The Casket of Time (2013). Hier vind je meer over de auteur.
Welke rol ziet u hierin voor de literatuur?
‘Ik denk dat iedere paradigmaverandering in de menselijke geschiedenis ook door kunst tot stand is gekomen. Alle nieuwe grote verhalen − het wereldbeeld van Copernicus, democratie, communisme, nationalisme en feminisme − zijn ontstaan door wetenschap en op intellectuele of filosofische gronden. Maar ze bereikten pas het niveau van paradigmawisseling op het moment dat ze belichaamd werden in kunst en literatuur, zowel goede als slechte.’
‘Wetenschappers vertelden me dat mensen geen data begrijpen. We begrijpen de wereld door verhalen, want we zijn verhalende wezens. Dus ik denk dat literatuur niet alleen een belangrijke rol heeft, maar zag het bijna als een burgerplicht om mijn deel te doen om de noodzakelijke paradigmaverandering over de rand te helpen. Want we hebben hiervoor geen honderd jaar.’
‘Gletsjers zijn tijdelijke entiteiten geworden die kunnen verdwijnen in de levensduur van iemand die zo oud wordt als mijn grootmoeder nu is: 96.’
Fungeren in uw boek verhalen als de aantrekkelijke verpakking voor een moeilijke boodschap?
‘Ja, ik geloof in het motto van Mary Poppins: een lepel met suiker helpt om het medicijn te kunnen doorslikken. Bij onderwerpen als klimaatverandering is er een disconnectie tussen het hoofd en het hart. Wetenschappelijke data raken het brein, terwijl verhalen, metaforen en een meer poëtische taal het hart raken. Ik moest wel iets overwinnen om te schrijven over de belangrijke personen in mijn leven. Maar door het te hebben over mijn jongste dochter of grootmoeder omzeil ik de psychologische weerstand die veel mensen bij dit onderwerp hebben.’
‘Ik ontdekte dat de verhalen over mijn grootouders een sterke connectie hebben met het antropoceen. Zij onderzochten gletsjers in de jaren vijftig en gingen in 1956 op huwelijksreis naar de gletsjer Vatnasjökull. In die tijd leken gletsjers nog een symbool van iets eeuwigs te zijn, zoals bergen en oceanen. Terwijl het nu tijdelijke entiteiten zijn geworden, die verdwijnen in de levensduur van iemand die zo oud wordt als mijn grootmoeder nu is: 96 jaar.’
Toen gletsjers nog eeuwig leken: Magnasons grootouders gingen in 1956 op huwelijksreis naar de gletsjer Vatnasjökull.
‘Mijn andere grootvader was arts in de VS en opereerde daar Robert Oppenheimer, de vader van de atoombom die het einde van de Tweede Wereldoorlog betekende. Dit markeert volgens velen de start van het antropoceen, het tijdperk van de mens. Deze grootvader was al een klimaatvluchteling, want hij moest zijn huis in Florida opgeven, omdat de bewoners vanwege frequente orkanen voortdurend geëvacueerd moesten worden.’
Hoe verliep uw zoektocht naar een andere taal om te schrijven over klimaatverandering?
‘Ik merkte dat de taal die we normaal gebruiken tekortschiet bij dit onderwerp en heb er lang over nagedacht hoe je praat over iets dat zo groot is. Ik wilde in dit boek meteen naar de taal van het hart en erover schrijven met extreme oprechtheid, zodat het bijna de grens zou raken van wat mijn literaire smaak normaal is. Ik vond een boek uit de jaren veertig van de vorige eeuw waarin een dichter in lyrische bewoordingen vertelt over zijn beleving van de natuur in de IJslandse hooglanden. Zijn taal klinkt nu vreemd voor ons. Ik vroeg me af waarom we aarzelen om taal te gebruiken die getuigt van liefde voor de natuur.’
‘Toen ik als activist vocht voor het behoud van de hooglanden, merkte ik al dat het geen argument was om te zeggen dat een gebied mooi was, of een ziel had. Ik moest me uitdrukken in een harde, economische taal en zeggen dat de hooglanden inkomsten uit toerisme zouden brengen, of ecologische systeemdiensten boden. We kregen te horen dat we mensen moesten vragen hoeveel ze ervoor wilden betalen. Volgens een econoom waren de hooglanden 50 miljoen dollar waard. Alsof je ze daarvoor zou verkopen….’
‘Ik ontdekte dat er dogma’s gelden voor wat gezegd kan worden. Die probeer ik te doorbreken door te zoeken naar een ruimte om er anders over te praten. Zo wil ik mensen eraan herinneren dat we in een bepaald denksysteem zitten en dat dit ons in de steek heeft gelaten.’
‘Nu alle indicatoren van onze planetaire metingen het falen van dit systeem laten zien, moéten we er vragen over stellen en het onderzoeken. In dit boek wilde ik de taal ook opschalen en zaken in een groter perspectief plaatsen. Daarvoor kan mythologie een bruikbaar instrument zijn, want daarin gaat het over de grote krachten: de zon en maan, tijd, dood en eeuwigheid en over wanneer de fundamenten gelegd worden, of wankelen. Ik wilde een soort mythologie voor de planeet schrijven, omdat in het antropoceen de invloed van de mens een grote geologische kracht is geworden. De goden besloten om hemel en aarde te scheiden en wij laten nu gletsjers in oceanen opgaan.’
De mythologie van een gehavende planeet: ‘De goden besloten om hemel en aarde te scheiden en wij laten nu gletsjers in oceanen opgaan.’
Over 200 of 150 jaar zullen er in IJsland geen gletsjers meer zijn. Wat is IJsland zonder ijs?
‘Dat is alleen land, net zoiets als Ierland. Waar nu nog gletsjers zijn, zullen dan mooie valleien zijn. Mensen zullen van dat landschap houden en al snel niet meer weten wat ze missen. Klimaatverandering zal de hele aarde raken en dus ook IJsland. Maar ik ben bezorgder dat de gletsjers veranderen in oceanen, waardoor de zeespiegel stijgt en veel kuststreken onbewoonbaar zullen worden.’
Maar is ijs niet de ziel van IJsland?
‘Gletsjers en de vulkanische activiteit geven IJsland een speciale status in de wereld. Dus ja, natuurlijk raken we iets bijzonders en moois kwijt. Maar IJsland was ooit helemaal bedekt met bossen en is al enorm veranderd sinds het werd gevonden door de Vikingen. Het land waarvan we nu houden, is ontstaan door landbouw sinds de Middeleeuwen en onduurzaam gebruik en we blijken ook te kunnen leven in lelijke steden.’
In Nederland kennen we het woord landschapspijn en het Engels kent het begripsolastalgia voor het verdriet om het verlies van een geliefd landschap. Kent het IJslands een soortgelijk woord?
Magnason denkt even na. ‘Nee: we kennen wel de term klimaatangst, maar hebben geen woord voor “het missen van gletsjers”. Mijn grootmoeder heeft het wel over de speciale geur ervan in de lente, waardoor ze ging verlangen naar gletsjertochten. En zij kent “gletsjerkoorts”: de liefde voor gletsjers en noemt dat een ongeneeslijke ziekte. Zij betreurt het verdwijnen van de gletsjers erg, want het is een bijzondere wereld die ze goed kent.’
‘Met klimaatverandering schop je een slapende draak. Je kunt die niet vragen om op te schuiven, zonder dat je een klap van de staart kunt verwachten.’
‘De meeste IJslanders bezoeken de gletsjers hoogstens in hun zomervakantie. Ze vinden het wel jammer dat hun uitzicht zal veranderen, maar lijken het verdwijnen van de gletsjers te accepteren. Ze vinden het ook niet erg als de zomers wat warmer worden. En sommigen zien nieuwe kansen, zoals mogelijkheden voor dammen vanwege het smeltwater, of kortere vaarroutes. Maar dat kunnen ook routes zijn voor klimaatvluchtelingen, of in een oorlog.’
‘Je verheugen op de toegenomen transportmogelijkheden als het ijs verdwijnt is nogal naïef. Met klimaatverandering schop je namelijk een erg gevaarlijk beest, een slapende draak. Je kunt die niet vragen om op te schuiven, zonder dat je een klap van de staart kunt verwachten.’
In een beangstigend hoofdstuk beschrijft u hoe het smelten van de gletsjers in de Himalaya al eind deze eeuw het leven van een miljard mensen onmogelijk zal maken. Waarom hoor je hier zo weinig over?
‘Het is vrij nieuwe kennis. Omdat deze gletsjers zesduizend meter boven zeeniveau zijn, werd lang gedacht dat de effecten van klimaatopwarming klein zouden zijn. Maar de lokale temperatuurstijging is twee tot drie graden, dus bovengemiddeld. Deze gletsjers zijn enorme zoetwaterreservoirs. Het smelten ervan zal eerst leiden tot ernstige overstromingen en vervolgens tot extreme droogte. Er zijn delicate verdragen tussen Pakistan en India over waterdistributie. Als die onder druk komen, kan dat de grootste geopolitieke problemen veroorzaken waarmee de mensheid ooit is geconfronteerd.’
‘Wij veroorzaken dit. We zien onszelf als mensheid als klein, maar zijn als Prometheus en produceren met het verbranden van fossiele brandstoffen de de grootste – merendeels onzichtbare – vuren die we ooit gezien hebben. De hoeveelheid CO2 die dit oplevert, is het equivalent van de uitstoot van 666 vulkanen die dag en nacht vuurspuwen. Wetenschappers wijzen erop dat vuren van deze omvang leiden tot massa-extinctie en dat wij de generatie zijn die vaarwel zegt tegen gletsjers en koraalriffen. Zij vertellen ons dat deze vuren de komende dertig jaar helemaal uit moeten.’
Groter dan taal: ‘De komende 100 jaar stijgt e zeespiegel en verzuren oceanen meer dan de afgelopen 50 miljoen jaar het geval was.’
‘Probleem is dat olie de wereld waarin we nu leven creëerde. Het bracht ons ongekende welvaart en we zijn verslaafd aan de superkrachten die het ons gegeven heeft. Wanneer aliens ons zouden observeren, zouden zij zich waarschijnlijk afvragen waarom we nog steeds zoveel fossiele brandstoffen gebruiken, met zulke destructieve gevolgen. Kijkend naar onze bibliotheken en al onze kennis, zouden ze waarschijnlijk aannemen dat we dit wel expres moeten doen.’
Maar we zijn niet erg rationeel, ben ik bang.
‘Dat zijn we zeker niet. Daarom vraag ik in het boek: als dít de uitkomst is van al onze rationele economische beslissingen en briljante technieken, zou het dan niet verstandiger zijn geweest om de aarde als heilig te zien? Als we heilige bossen, bergen en rivieren hadden, was de uitkomst waarschijnlijk rationeler geweest dan wat we nu zien. Als koeien heilig waren, was er minder ontbossing in de Amazone en als rivieren heilig waren voor ons, zouden we ze niet zo vervuilen.’
‘Er zijn bewijzen dat de integriteit van de wetenschap bewust is aangevallen. Het was het officiële beleid van de regering-Trump om de impact van klimaatverandering te ontkennen en begrippen die ermee verband houden uit openbare stuken en van websites te verwijderen.’
‘Er is ook bewijs dat mensen van big oil − wetende hoe het zat − deelnamen aan campagnes van klimaatontkenners en dezelfde methoden hanteerden als de tabaksindustrie. Ze hebben politie gekocht en ‘denktanks’ opgetuigd om het publiek in verwarring te brengen met tegenstrijdige berichten en valse wetenschap.’
‘Volgens een in maart 2019 gepubliceerd rapport van de Britse ngo Influence Map, hebben de vijf grootste beursgenoteerde olie- en gasbedrijven (ExxonMobil, Shell, Chevron, BP en Total) in de drie jaar na de Klimaatovereenkomst van Parijs ruim 1 miljard dollar geïnvesteerd in misleidende klimaatgerelateerde informatie en lobbyactiviteiten om beleid om klimaatverandering aan te pakken uit te stellen, te controleren of te blokkeren. Ik vind dat deze mensen als eersten moeten worden berecht zodra er wetgeving is tegen ecocide, het grootschalig beschadigen of vernietigen van ecosystemen. Zij moeten worden opgespoord, zoals Simon Wiesenthal deed met oorlogsmisdadigers. Net als de verantwoordelijken voor de grootschalige branden in de Amazone.’
Familiegeschiedenis: Magnasons grootmoeder in 1939.
ongerept land
Magnason praat rustig en formuleert bedachtzaam, maar in de laatste zinnen klinkt zijn activistische bevlogenheid door. Datzelfde gebeurt als hij vertelt over zijn jarenlange strijd voor het behoud van de IJslandse hooglanden, toen grote delen ervan werden bedreigd vanwege de bouw van een dam voor een waterkrachtcentrale voor aluminiumsmelterijen.
‘Ongerept land zou onder water komen. Politici zeiden tegen ons: “Er is daar niets.” Maar toen we er gingen kijken, was het een prachtig gebied met bessen en wild!’
In zijn bestseller Dreamland. Selfhelp Manual for a Frightened Nation schreef Magnason kritisch over de economische argumenten voor de bouw van de dam. Hoewel delen van de hooglanden verloren zijn gegaan, is het gevecht volgens hem gewonnen. ‘We hebben het gebied teruggeëist door het te claimen, ook met taal. Door het een Nationaal Park te noemen werd het van niets “iets”.’
Corona heeft het proces vertraagd, maar het wordt waarschijnlijk ook officieel een Nationaal Park.
Om het bewustzijn van klimaatopwarming wereldwijd te vergroten, stelde Magnason zich in 2016 verkiesbaar als president, in IJsland een ceremoniële functie. Hij werd derde van negen kandidaten. ‘Ik dacht: we hebben iemand nodig die mensen met elkaar in contact kan brengen. Iedereen beantwoordt een e-mail als die van de president komt en die heeft toegang tot hoge autoriteiten. Maar ik vond het ook iets engs en betreurde het dat, als ik zou winnen, ik dit boek niet kon schrijven.’
‘We moeten gaan begrijpen dat de wildheid van de planeet een van de fundamenten voor ons overleven is.’
Een hoofdstuk gaat over uw jong gestorven oom John Thorbjarnason, een internationaal bekend krokodillenexpert. Waarom wilde u ook over biodiversiteit schrijven?
‘Als we alleen de klimaatcrisis aanpakken, hebben we nog steeds een dystopische planeet als we zoveel soorten hebben uitgeroeid. Dat zou een waardeloze wereld zijn. Biodiversiteitsverlies het hoofd bieden vraagt om een diepe culturele verandering waarbij we onszelf gaan zien als deel van de natuur, in plaats van als speciaal.’
‘We moeten een relatie met de natuur terugvinden die vroegere generaties nog wel hadden, waarbij we meer waarde hechten aan onze natuurlijke omgeving dan aan spullen. Wetenschappers vertellen ons niet alleen dat we de komende twintig jaar af moeten van fossiele brandstoffen en koolstofnegatief moeten worden, maar ook dat we grote gebieden moeten herbebossen en rewilden. We moeten gaan begrijpen dat de wildheid van de planeet een van de fundamenten voor ons overleven is.’
‘Moderne ideologieën als communisme en kapitalisme vergaten één klein detail, namelijk dat we leven op een planeet met biodiversiteit, ecosystemen, een atmosfeer en oceanen. Ze deden alsof dit alles grenzeloos was. De gevolgen zien we nu. Oceaanverzuring is een nieuw woord. Dat de pH verandert van 8,1 naar 7,7 lijkt een klein verschil, maar is als een explosie. Door verzuring kunnen schelpvormende diertjes moeilijker het voor hen noodzakelijke kalk aan het water onttrekken. Dat verstoort het ecosysteem van de oceanen dramatisch en maakt dat ze minder CO2 kunnen vastleggen uit de atmosfeer. Mensen lijken de impact hiervan nog steeds niet te begrijpen.’
Familiegeschiedenis: John Thorbjarnarson, de latere krokodillenexpert.
Misschien lijken we hierin op kikkers die langzaam gekookt worden in de pan?
‘Ja, ook met het coronavirus zie je dat wat we als normaal beschouwen snel opschuift. Dit zogeheten shifting baseline syndrome is ook het probleem met klimaatverandering. Misschien zijn bosbranden in Californië en Australië volgend jaar al niet meer in het nieuws, omdat die er ieder jaar zijn. Als we niet wakker worden en zien wat er gebeurt bestaat het gevaar dat we langzaam terechtkomen in ondraaglijke omstandigheden.’
‘Om dat te doorbreken, verbind ik in het boek ons leven nu met de jaren vijftig van de vorige eeuw en schrijf ik over de zogeheten “diepe tijd”, waarmee een geologische tijdspanne wordt aangegeven. Ik bedacht de metafoor van de tijd die je kunt aanraken met je blote handen, de tijd waarop je directe invloed hebt, om duidelijk te maken hoe dichtbij het allemaal is.’
‘De afgelopen decennia hebben we met hydro-elektriciteit en intensieve landbouw geprobeerd een soort machine te maken van de natuur. Dit werkte tot op zekere hoogte, maar het is niet duurzaam en niet iets waar onze kinderen op kunnen vertrouwen. Het was een tijdelijke oplossing. Klimaatverandering of oceaanverzuring was niemands bedoeling en we hebben lang oprecht gedacht dat we het leven van de volgende generaties verbeterden. Nu blijkt dat dit niet klopt, moeten we onze energie anders richten en bijna alles opnieuw ontwerpen, doordenken en berekenen. Op wereldniveau, want als alleen enkele landen dit doen, heeft dat te weinig effect.’
In het hoofdstuk ‘Misschien komt alles toch nog goed’ schrijft u over CO2-opslag. In hoeverre ziet u in technieken als deze een oplossing?
‘In dat hoofdstuk onderzocht ik nihilisme: alles laten gebeuren en niks doen, omdat we denken dat het toch geen zin heeft. De generaties na ons zullen die houding beschouwen als roekeloos gedrag. We moeten zoeken naar oplossingen, maar ik denk niet dat die uitsluitend technisch kunnen zijn. Ze zullen ook sociaal, cultureel, politiek en misschien ook spiritueel moeten zijn.’
‘We weten dat we ongeveer duizend gigaton CO 2 moeten verwijderen uit de atmosfeer, maar nog niemand weet hoe. Tegelijk heeft de twintigste eeuw laten zien dat we nieuwe technieken kunnen verzinnen. Het is dus niet onrealistisch om aan te nemen dat er oplossingen komen waaraan we nu nog niet denken. Neem dit interview via Zoom. Toen ik studeerde leek dat nog sciencefiction, en nu doet iedereen het.‘
‘Ik kan niet anders dan optimistisch zijn. Ik denk dat we onze daadkracht op de korte termijn overschatten, maar op de lange termijn onderschatten.’
‘Tegen jongeren zeg ik: je kunt boos worden als je naar de data kijkt en natuurlijk hadden we in de jaren negentig serieus moeten beginnen om dit op te lossen, maar volgens wetenschappers hebben we de instrumenten om het te doen. En als we snel handelen, zeggen mensen straks misschien: je had toen van die alarmisten die zeiden dat de wereld zou eindigen, maar dat was niet zo.’
Dat zou mooi zijn, maar tot nu toe is wat we doen steeds too little too late. De VN waarschuwde onlangs dat we afkoersen op drie graden opwarming over een halve eeuw. Hoe optimistisch bent u?
‘Ik kan niet anders dan optimistisch zijn. Ik denk dat we onze daadkracht op de korte termijn overschatten, maar op de lange termijn onderschatten. De generatie van Greta Thunberg zal niet vergeten wat ze hebben geleerd. En waarschijnlijk komt erna een nog radicalere generatie. Tijdens de coronacrisis hebben jongeren gezien hoe de economie werd platgelegd door overheden om ziekte en dood te voorkomen. Wij zagen de economie nog zoals mijn grootouders de gletsjers zagen: als iets dat er altijd zou zijn, dat je niet werkelijk kon veranderen.’
‘Jongeren hebben zich eenzaam gevoeld en zijn geconfronteerd met het verlies van kansen. Zij zullen het antwoord op klimaatverandering zien als iets relatief eenvoudigs, want corona kostte 20 procent van het bnp en het tegengaan van klimaatverandering slechts 5 procent: evenveel als alle militaire uitgaven. Zij zullen zich daarom afvragen: “We kunnen onze grootouders nog knuffelen, feestvieren en er is geen lockdown nodig? Wat is dan het probleem?”
‘Aan de snelheid waarmee de coronavaccins zijn ontwikkeld, zie je wat er mogelijk is als er werkelijk wordt opgeschaald. Diezelfde slagkracht moeten we nu ook laten zien op het gebied van energie, landbouw, reizen en transport, in hoe we bouwen en aluminium en cement maken. Voor jongeren geldt: het maakt niet uit welke opleiding je doet, maar je moet deel uitmaken van een ongekende verandering op eigenlijk alle vlakken. En het mooie is: je zou daarbij een hogere betekenis kunnen vinden, want er is zoveel laaghangend fruit. Dus de eerste tien jaar zie je enorme vooruitgang.’
De Nederlandse vertaling van On Time and Water verschijnt voorjaar 2022 bij De Geus.
Altijd op de hoogte blijven van de beste verhalen? Schrijf je in op onze nieuwsbrief.
Meld je aan en ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland in je mailbox.
