Categorie: energietransitie

Kurkdroog is het momenteel in Nederland, en dat zal door klimaatverandering steeds vaker het geval zijn. Dat stelt ons voor pijnlijke keuzes, zoals: wie heeft in periodes van droogte recht op het schaarse water dat er nog wel is? ‘Zolang de schade omkeerbaar is, bungelt de natuur onder aan het prioriteitenlijstje.’

Open vuur is verboden in vrijwel alle natuurgebieden en het neerslagtekort passeerde vrijdag de symbolische grens van 100mm. De lente is dit jaar kurkdroog. Zulke periodes van droogte zijn steeds normaler aan het worden voor ons land, dat nota bene de reputatie heeft van kletsnat kikkerland.

De zomer van 2022 was ook al opmerkelijk heet en droog in Nederland, net als die in de jaren 2018 tot en met 2020. Van de afgelopen vijf zomers waren er in Nederland dus vier zeer droog. “Vanwege klimaatverandering wordt het weer in Nederland steeds extremer en neemt de kans op droogte in het voorjaar en de zomer toe”, waarschuwt Eric Gloudemans, beleidsadviseur water en klimaat van de Unie van Waterschappen. Er valt volgens hem niet zozeer minder water, maar het valt wel geconcentreerder. Periodes zonder regenval duren hierdoor langer. Water verdampt bovendien sneller door de opwarming van de aarde.

Wie heeft in periodes van droogte recht op het schaarse water dat er nog wel is?

Extreme droogte levert allerlei problemen op. Schippers moeten andere routes varen en kunnen minder lading meenemen, boeren mogen minder sproeien waardoor oogsten kunnen mislukken en planten en dieren lijden onder het watertekort. Droogte brengt een ingewikkeld vraagstuk met zich mee: wie heeft in periodes van droogte recht op het schaarse water dat er nog wel is?

Wie krijgt voorrang?

Het Koninklijk Nederlands Meteorologisch Instituut (KNMI) meet voor Nederland het ‘potentieel neerslagtekort’. Dit is het verschil tussen de hoeveelheid neerslag die er valt en de hoeveelheid vocht die verdampt. In 1976 was er sprake van een extreme droogte. Het neerslagtekort was toen op het droogste moment 361 millimeter. In 2021 en 2022 was het lag het maximale neerslagtekort rond de 320 millimeter. Op het moment dat dit artikel verschijnt, is het neerslagtekort de 100 millimeter gepasseerd.

Nederland zou Nederland niet zijn als er geen draaiboek klaarlag voor droge tijden. De Landelijke Coördinatiecommissie Waterverdeling (LCW) komt in actie als er sprake is van een langere periode van droogte. In deze commissie zijn ministeries, provincies en waterschappen vertegenwoordigd. De LCW adviseert over maatregelen om het beschikbare water te verdelen. Dit gebeurt op basis van wat in ambtelijke taal de verdringingsreeks wordt genoemd. Hierin is bepaald welke watergebruiker voorrang krijgt in tijden van droogte. Categorie 1 heeft bij droogte de hoogste prioriteit, die mag dus het langst gebruik blijven maken van het schaarse water, en categorie 4 de laagste.

In deze Nederlandse gemeente heeft de helft van de inwoners vaak geen water

Economische belangen van specifieke groepen zoals schippers of boeren leggen het minste gewicht in de schaal. Zij krijgen als eerste beperkingen opgelegd: boeren mogen bijvoorbeeld minder sproeien en schepen mogen minder vracht meenemen omdat rivieren minder diep zijn.

Veiligheid is daarentegen het belangrijkst. Waterkeringen en dijken die gevoelig zijn voor de droogte krijgen als eerste water. Extreme droogte kan namelijk scheuren veroorzaken in dijken en waterkeringen beschadigen. Daartussen in vallen, wat betreft prioriteit, onder meer drinkwater- en energievoorziening, waarvoor veel koelwater nodig is.

Onomkeerbaar of niet?

Wat de natuur betreft: zolang de schade omkeerbaar is, bungelen planten en dieren onder aan het prioriteitenlijstje. Maar onomkeerbare schade valt wél in de hoogte categorie. Zo moet er bijvoorbeeld zo lang mogelijk water beschikbaar blijven om te voorkomen dat veengronden inzakken.

Nog een droge zomer zou dramatisch zijn voor planten en dieren

Al is dat onderscheid wel wat lastig. Na een paar jaar droogte wordt ook omkeerbare schade onomkeerbaar, legt Niko Wanders uit. Hij is universitair docent Hydrologie aan de Universiteit Utrecht en gespecialiseerd in droogte en klimaatverandering. Zo ziet hij steeds meer kale plekken op de heide als gevolg van de droogte. En ook veel bomen zijn de afgelopen zomers doodgegaan. “De natuur is heel kwetsbaar. Nog een droge zomer zou dramatisch zijn voor planten en dieren.”

Het goede nieuws is gelukkig dat we er, wat betreft het waterpeil, deze lente nog goed voor staan. Op 1 april startte officieel het droogteseizoen, wat betekent dat de waterschappen de droogte continu in de gaten houden. Dankzij een regenachtige winter stond er op dat moment gelukkig nog genoeg water in kanalen, sloten, beken en meren. “Maar dat wil niet zeggen dat het niet weer een heel droge zomer kan worden. Niets zo veranderlijk als het Nederlandse weer”, benadrukt Wanders.

Verboden te sproeien/drinken

De afgelopen jaren kregen boeren al vaker te maken met sproeiverboden. Het Brabantse waterschap De Dommel deelde in de extreem droge zomer van 2018 zelfs verschillende boetes van 500 euro uit aan boeren die zich niet aan het sproeiverbod hielden. Natuurbeschermers maken zich zorgen dat die sproeiverboden er niet meer in zitten als de BoerBurgerBeweging, die bij de verkiezingen voor de Waterschappen veel stemmen kreeg, in de algemene besturen van de Waterschappen aan de macht komt.

Uiteindelijk bepalen de besturen van de 21 waterschappen die Nederland telt of er een sproeiverbod wordt ingesteld, beaamt Gloudemans van de Unie van Waterschappen. “Want er zijn veel regionale verschillen in Nederland. Gezien de klimaatverandering en langere periodes van droogte zal een sproeiverbod waarschijnlijk een middel blijven bij waterschaarste.”

Het IJsselmeer werkt als een soort regenton vol zoet water

Bij zeer grote droogte kan de overheid ook burgers restricties opleggen bij het gebruik van drinkwater. In Nederland is dat nog niet eerder gebeurd, maar in Engeland, Frankrijk en Spanje bijvoorbeeld wel. Dat we in Nederland nog geen extreme maatregelen heeft moeten treffen hebben we, volgens Gloudemans, onder meer te danken aan het IJsselmeer dat als een soort regenton vol zoet water werkt. In droge periodes kan water vanuit het IJsselmeer naar andere delen van het land worden geleid.

Maar of dat op lange termijn met al die droge zomers voldoende blijft, is onzeker. Het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu (RIVM) heeft daarom in 2019 voor het drinkwater van burgers een speciaal ‘escalatiesysteem’ ontwikkeld met verschillende fases. Het begint bij de eerste droogte nog met adviezen. Vanaf de alarmtoestand (fase 3) gelden verboden, zoals het gebruik van drinkwater om tuinen te besproeien en privézwembaden te vullen. In een crisissituatie (fase 4) mag drinkwater alleen nog worden gebruikt voor consumptie, gezondheidsdoelen en hygiëne. De politiek buigt zich nog over de haalbaarheid van zo’n systeem: hoe moet er bijvoorbeeld worden gehandhaafd?

Voor de industrie is water uit de kraan nu al niet meer vanzelfsprekend: waterbedrijf Vitens weigerde vorig jaar al aanvragen voor drinkwatercontracten van verschillende bedrijven, vertelde directeur Jelle Hannema in een interview met Trouw. Om welke bedrijven het ging, zei hij niet. “Ik vind dat een verstandige keuze. Als waterbedrijven er door klimaatverandering niet zeker van zijn dat ze kunnen leveren, moeten ze zich niet vastleggen op afspraken die ze later niet kunnen nakomen”, zegt Wanders.

Langetermijnoplossingen

Om waterschaarste te voorkómen, zijn langetermijnoplossingen nodig. In 2020 besloot de overheid daarom 800 miljoen uit te geven aan voor een nationaal deltaprogramma tegen de gevolgen van klimaatverandering, waaronder droogte.

Het gaat hierbij onder meer om aanpassingen in het landschap om het tekort aan zoetwater te verkleinen. Een voorbeeld is de aanleg van een doorvoerroute naar de Krimpenerwaard in Zuid-Holland. Door aanpassing van bestaande sloten, gemalen en inlaten moet via de Lek vanuit het Oosten meer zoet water het gebied in stromen. “Ook het laten meanderen van beken en sloten helpt tegen droogte omdat het water minder snel wordt afgevoerd”, zegt Gloudemans.

Huishoudens verbruiken zo’n twee derde van het leidingwater

Ook experimenten met nieuwe vormen van akkerbouw zijn onderdeel van het deltaprogramma, zoals de teelt van gewassen op natte gronden. Landbouwgrond hoeft dan niet meer ontwaterd te worden. Voorbeelden van soorten die in natte grond kunnen staan, zijn: cranberries, zwarte bessen en watermunt.

Zelf meehelpen in de strijd tegen de droogte heeft overigens zeker zin. Huishoudens verbruiken zo’n twee derde van het leidingwater, verklaart het Drinkwaterplatform op haar website. De rest gaat vooral naar landbouw en industrie, die vooral water rechtstreeks uit zee, rivier of bodem halen. Gloudemans heeft wel wat tips om water te besparen: douche korter, gebruik een waterbesparende douchekop en installeer een spoelonderbreker in je toilet. En heb je een tuin, dan kun je nog meer doen. Gebruik bijvoorbeeld alleen water uit de regenton om de tuin te besproeien en leg een vijver aan. En ook heel belangrijk: weg met die tegels!

‘Onze energietransitie is koloniaal!’

Hittepolitiek: arme wijk, warme wijk

Irene van den Berg

Het bericht Boer, burger of bomen: wie heeft bij droogte het meeste recht op water? verscheen eerst op OneWorld.