Dit verhaal is ook te beluisteren.
Zonder mee te doen op het viaduct, sta ik met mijn neus bovenop de rebellen die zich met superlijm vastplakken aan het asfalt van de A12, bovenop rebellen die met lock-ons aan elkaar vastzitten en luidkeels roepen dat zij rechtvaardigheid willen, Climate Justice om precies te zijn, en ze willen het nu. Ze zwaaien met vlaggen in alle kleuren van de regenboog, dansen op de beat van Staying Alive en delen Tony’s Chocolonely met politieagenten, lang voordat zij oprukken met het waterkanon. Bij dit alles is mijn camera mijn schild, net als de perskaart om mijn nek en het gele hesje met de zwarte opdruk Pers 2023. Ze geven me een houding en een reden om daar te zijn, dicht bij mijn petekind (ze zit op het asfalt) en dicht bij alle andere rebellen van Extinction Rebellion.
Op 27 mei zijn de rebellen terug op de A12 voor de zevende blokkade. Het aantal demonstranten groeide de afgelopen zes blokkades exponentieel, meldt de website, en ook nu wordt een verdubbeling verwacht. Ze blijven komen totdat het ministerie van Economische Zaken en Klimaat de subsidies voor de fossiele industrie schrapt.
Vermoedelijk komt er een dag dat ik ook op de snelweg zit, zonder het schild van mijn professie, even weerloos als al die rebellen die zich laten wegslepen door de politie, even weerloos als mijn petekind dat in plaats van urenlang op koud asfalt te zitten ook had kunnen uitslapen of naar de sportschool had kunnen gaan of had kunnen studeren voor haar tentamens. Die tollende twijfel over of een snelweg bezetten de beste manier is om de klimaatcrisis te lijf te gaan, kan nooit alleen mijn twijfel zijn, en ook niet alleen de twijfel van mijn generatie, de laatste generatie die nog zorgeloos over de toekomst was toen dat eigenlijk allang niet meer kon.
Paradoxale levenslust
Met mijn camera in mijn hand en mijn oor te luister, heb ik de laatste maanden drie rebellen op de huid gezeten: Mark, Lisa en Nika. Ze waren erbij op de A12. Ze waren daar ‘om de normale gang van zaken te blokkeren, omdat “normaal” helemaal niet normaal is en niet kan blijven bestaan’, schrijft Jay Griffith in Why Rebel. Griffith liet zichzelf arresteren bij XR-acties in Londen, waar Extinction Rebellion in 2018 voor het eerst met zwier en humor en paradoxale levenslust de normale gang van zaken verstoorde op vijf bruggen in het centrum. ‘Klimaatwetenschappers dachten decennialang dat het zou volstaan om hun bevindingen onder de aandacht te brengen en dat de politiek dan in actie zou komen,’ schrijft Griffith. Maar wat nodig was, voegt zij toe, ‘was een alarmkreet. Extinction Rebellion stond op.’
Mark liep voor zijn zestiende weg van de middelbare school, leerde fotograferen op de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag en stapte daarna over op film. Ik kom hem steeds tegen bij acties van Extinction Rebellion, we staan in dezelfde linies. Onze blikken kruisten op kniehoogte op het moment dat we allebei met onze camera’s naar het asfalt doken toen een rebel onder een van de waterkanonnen op de A12 kroop, in een laatste poging om het waterkanon te stoppen. De eerste XR-actie die Mark filmde, was op de Zuidas begin 2019. Extinction Rebellion Nederland was niet lang daarvoor opgericht en een paar honderd rebellen waren in alle vroegte met XR-vlaggen en trommels naar de Zuidas getrokken om een kruispunt te bezetten. Hij had op sociale media beelden van een XR-actie bij het Rijksmuseum gezien en dacht: waarom ben ik daar niet bij? Toen hij hoorde over de actie op de Zuidas, fietste hij daar op goed geluk naartoe en sindsdien filmt hij elke grote actie. ‘Mijn mantra is,’ zegt hij, ‘een camera bij iedere actie. Het moet gezien worden.’
Lisa is aan het promoveren in de filosofie. Ze verdiept zich in het fenomeen afval (‘we denken dat het weg is als we het in de vuilnisbak gooien, maar het duikt altijd weer op ergens, zoals het plastic in de oceanen’) en denkt na over de apocalyps. Op 11 maart was ze voor de tweede keer op de A12. Ze ging om drie uur ’s middags weer weg, ook al was ze van plan geweest om langer te blijven. Ze was druk met het afronden van haar boek Apocalypsofie. Over recycling, groene groei en andere gevaarlijke fantasieën dat in juni verschijnt bij Uitgeverij Ten Have. Op de achterflap staat dat Apocalypsofie niet geruststelt, ‘maar wel handvatten biedt voor leven in tijden van uitsterving. Waar het op aankomt, is jezelf steeds de vraag stellen hoe je dat zo goed mogelijk kunt doen.’
‘Ik kan dit niet niet doen, als je eenmaal het bizarre onrecht achter de klimaatcrisis begrijpt, heb je geen keuze meer.’
De eerste keer dat Lisa de lijn van denken naar actie overstak, was toen ze een mail stuurde naar de directie van de Amsterdamse ‘culturele vrijplaats’ Tolhuistuin om te vragen hoe het bestond dat ze daar een borrel van Shell faciliteerden. Ze ging naar de A12 uit ‘pure verontwaardiging en woede’ over de preventieve arrestatie van rebel Lucas Winnips. ‘Ik dacht: als dit met mensen gaat gebeuren, dan gooi ik mijn lichaam ook in de strijd.’
Mijn petekind Nika is student. Ze is negentien, bijna even oud (even jong) als Greta Thunberg. In haar studie buigt ze zich over de klimaatcrisis met het drievoudig perspectief van de sociale wetenschappen, de bètawetenschappen en engineering. Nika hoorde voor het eerst van Greta toen zij nog in haar eentje elke vrijdag voor het parlement in Zweden zat met haar protestbord, en zag hoe zij later het Europees Parlement toesprak: Ik wil dat jullie in paniek raken.
De wereld is beland in een van de grimmigste scenario’s uit Het Rapport van de Club van Rome. Het rapport slingerde in pocketvorm bij ons thuis rond toen ik zo oud was als Greta en Nika nu. Als tiener heb ik er wel eens in gebladerd, maar ik herinner me niet dat dat met paniek gepaard ging. Nika herhaalde Greta’s woorden in haar eindpresentatie op de middelbare school, I want you to panic, en liet de smeltende ijskappen en de voortrazende bosbranden en de overstromende rivieren zien aan haar klasgenoten. De blokkade van de A12 op 11 maart was haar zoveelste actie en voor de zoveelste keer werd ze gearresteerd en zou ze pas diep in de nacht weer thuis zijn. ‘Ik kan dit niet niet doen, als je eenmaal het bizarre onrecht achter de klimaatcrisis begrijpt, heb je geen keuze meer.’
Verontrustende waarheid
Waarom koos ik deze drie rebellen uit de duizenden Nederlanders die zich inmiddels bij Extinction Rebellion aansloten, onder wie steeds meer BN’ers, zoals pas nog de 83-jarige Hanneke Groenteman die verklaarde aangestoken te zijn door Carice van Houten? Misschien omdat ik ze nodig heb om mijn eigen positie te verhelderen. Vlak voor corona vloog ik samen met mijn petekind in een Boeing 747 over de Atlantische Oceaan om haar voor haar vijftiende verjaardag het land van mijn coming-of-age te laten zien, de Nieuwe Wereld, de Verenigde Staten van Amerika. Zij vloog nog, ik vloog nog (ik vlieg nog steeds, al was de vlucht naar Amerika voorlopig mijn laatste).
De laatste keer dat Nika sindsdien een vliegtuig aanraakte, was toen zij vastzat aan een privéjet op Schiphol, tot de laatste rebellen ver na zonsondergang door de Koninklijke Marechaussee in bussen werden gestopt. Jarenlang vloog ik zonder een gedachte aan het klimaat of aan het uitsterven van diersoorten. Nu kijk ik met groeiende zorg terug op het zorgeloze leven van de jaren negentig van de vorige eeuw, waarin het mentale landschap overheerst werd door The West is the Best. Het kind van de Koude Oorlog dat ik was zou altijd vrijheid boven gelijkheid verkiezen, waardoor ik wel oog had voor het mooie dat het Westen had voortgebracht maar niet voor het lelijke en de prijs die voornamelijk anderen daarvoor hadden moeten betalen.
Mensen die voor het eerst bij Extinction Rebellion komen, luisteren een half uur lang naar Heading for extinction and what to do about it, volgens de XR-site ‘een praatje over de realiteit van de klimaatcrisis en milieuvernietiging, gegeven door mensen betrokken bij Extinction Rebellion’.
Later verwijzen ze met een mengeling van onrust en ontzag naar The Talk en weten nog precies wanneer en waar ze hem voor het eerst hoorden. The Talk is wereldwijd al duizenden keren gegeven en bedoeld om mensen te sterken in hun overtuiging dat het noodzakelijk is om in opstand te komen. De nieuwste feiten van de klimaatwetenschap schetsen in The Talk een zwart beeld van de toekomst als de uitstoot van CO₂ en andere broeikasgassen niet snel vermindert. ‘Ik wist dat het erg was,’ zei een jongen op een bijeenkomst van XR in Amsterdam, ‘maar niet dat het zo erg was.’ Hij voelde zich als Neo in de film The Matrix. Na The Talk had hij het idee dat hij net als de held in de film moest kiezen tussen een blauwe pil en een rode pil, tussen blijven dromen in een comfortabele cocon en de bereidheid om de verontrustende waarheid daarbuiten te leren kennen.
In shock
Als kind zat Lisa regelmatig met haar moeder aan de keukentafel discussies te voeren over politiek en grenzen aan de groei en de groene beweging die net in Nederland opkwam. Op haar zestiende las ze Het Rapport van de Club van Rome, wat haar op een bepaalde manier geruststelde. ‘Ik besefte: ik ben niet gek, er gaat hier in de wereld iets niet goed, er gaat hier in de politiek iets niet goed en mensen gaan maar door alsof er niks aan de hand is. Dus bij mij was er nooit sprake van een rode pil waardoor opeens de schellen van mijn ogen vielen.’
‘Bij XR krijg je daarna een handelingsperspectief: het beest in de bek kijken, ja het is echt heel erg, maar daar hoef je niet door lamgeslagen te worden.’
Regelmatig zijn haar studenten in shock als ze met hen kijkt naar How to Let Go of the World and Love All the Things Climate Can’t Change, een documentaire uit 2016. ‘De informatie in het begin van de film is heel heftig en iedere keer dat ik er met studenten naar kijk, is het nog heftiger, want de kantelpunten waarover gesproken wordt, liggen in het verleden en iedere keer dat ik het zie weer iets verder.’ Wat moeten we met die studenten in shock, vroeg een collega haar, en Lisa antwoordde: stuur ze naar Extinction Rebellion.
The Talk komt hard binnen, zegt Lisa, ‘maar bij XR krijg je daarna een handelingsperspectief: het beest in de bek kijken, ja het is echt heel erg, maar daar hoef je niet door lamgeslagen te worden. De mensen bij XR hebben een manier gevonden om de werkelijkheid van de klimaatcrisis binnen te laten komen en niet terug te vallen in “kijk om je heen, het valt toch allemaal wel mee” en “andere mensen gaan ook op skivakantie, dan zal het wel oké zijn”. Het helpt om onderdeel uit te maken van een groep mensen die ook begrijpt dat onze manier van leven suïcidaal is. Want voor je het weet val je voor het gevaarlijke narratief dat het allemaal toch geen zoden aan de dijk zet of laat je je ecorexia aanpraten en ga je je schuldig voelen over je eigen gedrag. Ben ik wel groen genoeg? XR helpt om niet schuldbewust ineen te krimpen en het systeem te gaan bevragen, want een beter milieu begint niet bij jezelf.’
Doe ik wel genoeg?
Toen hij acht was, wilde Mark geen vlees meer eten. Hij groeide op rond krakers, ‘iedereen kraakte in die tijd, dat was heel normaal’. Toen hij een jaar of tien was, zond de televisie wekenlang beelden uit van een hongersnood in Afrika. ‘Volgens mij dacht ik toen al: de wereld is fucked.’ In de krakersscene heeft hij meegekregen uit handen van de politie te blijven. ‘Je laat je niet pakken, de macht is zo gevaarlijk dat je koste wat kost zorgt dat dat niet gebeurt. Rationeel weet ik dat Nederland niet Iran is, maar met mijn gevoel reageer ik daar wel zo op.’ Bij de Schiphol-actie stond hij op de onderste tree van de ladder om over het hek te klimmen, maar hij keerde op het laatste moment terug toen hij de politie zag aankomen. Heel de dag liep hij buiten het hek op zichzelf te schelden, door de mazen van het hek zag hij de andere filmers en fotografen tussen de vliegtuigen hun werk doen, dicht bij het vuur, en hij besloot ter plekke om zich bij de volgende actie niet meer te laten leiden door zijn angst voor arrestatie.
Toen Lisa allang naar huis was en Nika tot op het bot natgespoten tussen de laatste rebellen op de A12 zat, stond Mark bij politiebusjes die dwars over de weg een muur begonnen te vormen, met aan de ene kant rebellen die niet meer konden wegkomen en aan de andere kant het open einde van de weg. Als je lang genoeg zou doorlopen, was daar de zee. ‘Ik deed waarschijnlijk onbewust de stap naar die kant,’ zegt Mark, ‘en weer stond ik aan de verkeerde kant, terwijl ik makkelijk had kunnen blijven, want ze wilden zo min mogelijk mensen arresteren.’
Doe ik wel genoeg, vraagt hij zich in kwellende uren af: niet blijven terwijl de anderen wel blijven, niet het werk blijven doen waarvoor hij kwam, niet de beste coole film maken, er niet zijn voor de ander. De waterkanonnen hadden arrestaties moeten voorkomen, maar honderden rebellen bleven hardnekkig onder de waterstraal zitten en werden alsnog afgevoerd in arrestantenbussen, onder wie tientallen rebellen in witte jassen, de wetenschappers van de XR-zustergroep Scientist Rebellion.
Beter dan niets doen
Lisa had een bijeenkomst van Scientist Rebellion willen bijwonen voordat ze naar de A12 ging, maar daar was het niet van gekomen. ‘Maar nu ga ik me bij hun aansluiten,’ zegt ze. ‘Het lijkt me heel fijn om het met regelmaat te hebben over de spanning tussen het activistische en het academische. Ik wil ook uitvoerig nadenken over de rol van de wetenschapper, moet je altijd maar achter je bureau blijven zitten of in je lab onderzoek doen? Wat is de rol van een wetenschapper eigenlijk? In mijn geval: wat is de rol van een filosoof? De omgang met onze sterfelijkheid is een wezenlijk onderdeel van de filosofie en tegenwoordig komt daar omgang met uitsterfelijkheid bij. Wat moet ik doen in tijden van extinctie? Daarin kan ik in ieder geval niet langer achter mijn bureau blijven zitten.’
In Apocalypsofie schrijft ze dat de apocalyps niet ergens in de toekomst plaatsvindt als de ijskappen smelten, als de zeespiegels stijgen, als het zo heet wordt dat oogsten verschroeien. ‘De catastrofe is wat nu al gebeurt en het gaat erom dat te doorbreken, dat continuüm van maar doorgaan-en-doorgaan. We blijven maar doordenderen op een onhoudbare, met groei en fossiel geplaveide weg. Er moet zand in de machine. Ik heb het gevoel, ook als ik op zo’n snelweg sta, dat dat mogelijk is.’
‘Heel weinig mensen binnen XR geloven dat de klimaatverandering helemaal te stoppen is of dat we onder die 1,5 graad opwarming blijven als wij maar hard genoeg burgerlijk ongehoorzaam zijn.’
Tegen het jaar 2040, het jaar waarin volgens onderzoekers van het MIT de Amerikaanse samenleving zal instorten, wil Mark samen met zijn gezin en vrienden een huis ver weg van de stad hebben, met een kelder vol eten en andere overlevingsmiddelen. ‘Misschien zitten die onderzoekers er tien jaar naast en is het 2050, maar misschien gebeurt het juist eerder. Ik weet dat de apocalyps niet ergens in de toekomst komt zoals in films over de ondergang, maar soms heb ik van die apocalyptische fantasieën waarin ik met mijn gezin op de vlucht moet slaan voor de rampen die gebeuren.’
Misschien maakt hij de eerste overstroming van Amsterdam nog mee, zegt hij, en anders de volgende generatie wel. ‘Heel weinig mensen binnen XR geloven dat de klimaatverandering helemaal te stoppen is of dat we onder die 1,5 graad opwarming blijven als wij maar hard genoeg burgerlijk ongehoorzaam zijn. Daar gaat het misschien ook niet om, het gaat erom het aantal slachtoffers tot een minimum te beperken. Alles wat je doet is beter dan niets doen en bij de meeste mensen binnen XR gaat het om aan de goede kant van de geschiedenis staan. Ik wil later mijn zoon in de ogen kunnen kijken en zeggen: ik heb mijn best gedaan.’
Klimaatgrappen
Nika wil niet nadenken over wat klimaatmodellen zeggen over hoe de wereld zal zijn als zij veertig is en ze leest de rapporten van het IPCC niet. ‘Hoe erg het ook gaat zijn, het mooie van het leven zal er ook altijd zijn, het mens-zijn in een unieke wereld en de interactie met mensen die allemaal uniek zijn.’ Haar tijd lijkt van elastiek, uitgerekt door studie en werk en uitgaan en acties en trainingen die ze organiseert, die als fijne bijkomstigheid hebben dat ze dan niet aan de klimaatcrisis hoeft te denken.
Buiten het oog van de media vinden overal in het land bijeenkomsten van XR plaats, en niet alleen om mensen voor te bereiden op acties of de nieuwste inzichten van klimaatwetenschappers te delen. Ik liep rond op een ‘community weekend’ in de Sering bij Amsterdam-Sloterdijk, met muziek en dans en workshops en theater. Nika liep van hot naar her om van alles te regelen en mensen te knuffelen en met haar vrienden te lachen om slappe klimaatgrappen en tot diep in de nacht te dansen alsof de volgende dag nooit zou aanbreken. Ik kwam haar tegen na afloop van Comedy for Climate en merkte op dat iedereen hier zo lief was voor elkaar en ze zei: ‘Ook dat is een vorm van verzet.’
Mark en Nika zijn gefingeerde namen, de echte namen zijn bij de redactie bekend.
Het bericht De razendsnelle groei van Extinction Rebellion: ‘Ik kan dit niet níet doen’ verscheen eerst op Vrij Nederland.
https://www.vn.nl/extinction-rebellion-razendsnelle-groei/
