Categorie: provincie drenthe

Natuurlijk, dijken worden opgehoogd en rivieren krijgen hier en daar wat extra ruimte. Maar is dat voldoende? En vooral: voor hoe lang? De zeespiegelstijging is nog lang niet voorbij en gaat mogelijk een stuk sneller dan we eerder dachten. De grote vraag is of het Nederland zoals we dat nu kennen wel te handhaven is.

In dit verhaal komen diverse Nederlandse zeespiegelspecialisten aan het woord, die tot nog toe hun zorgen vooral uitten binnen de eigen kring. Zo hebben klimaatonderzoekers en glaciologen groeiende twijfels over de stabiliteit van de Antarctische ijskap. De zeespiegelstijging kan hierdoor fors versnellen. En dat heeft grote consequenties voor Nederland, aldus deskundigen die kijken naar de gevolgen van de zeespiegelstijging. Om het zeewater tegen te houden, moeten de dijken hoger. De polders daarachter komen dan relatief dieper te liggen, waardoor ze kwetsbaarder worden, en ook duurder in onderhoud. En die hogere dijken vormen ook zelf een probleem: ze voorkomen natuurlijke opslibbing, waardoor onze delta niet kan meegroeien met de oprukkende zee.

In wat voor land willen we leven?

De experts hebben één gedeelde zorg: Nederland heeft geen Plan B, voor als de zeespiegel sneller gaat stijgen dan waar we rekening mee houden in het Deltaprogramma. We hebben er ook geen volwaardig maatschappelijk gesprek over. Terwijl dat gesprek noodzakelijk is. Niet in de toekomst, maar nu – omdat er nu belangrijke keuzes te maken zijn. Meewegend dat het véél tijd kost om plannen te maken en uit te voeren.

Reductie van de CO₂-uitstoot en dijkverhogingen zijn maar het halve verhaal. De andere waarheid is dat ze ook tezamen op termijn mogelijk ontoereikend zijn om de laaggelegen delen van ons land te behouden.

Reductie van de CO₂-uitstoot en dijkverhogingen zijn maar het halve verhaal. De andere waarheid is dat ze ook tezamen op termijn mogelijk ontoereikend zijn om de laaggelegen delen van ons land te behouden. Het poldermodel (in dit geval letterlijk te nemen) heeft grenzen: fysieke én meer subjectieve. Fysieke grenzen volgen uit de harde wetenschap: hoe snel gaat de zeespiegel stijgen – en hoeveel kunnen we eigenlijk aan? De subjectieve zijn een kwestie van smaak: in wat voor land willen we leven (zolang het mogelijk is)?

Het onderliggende verhaal

Maar voor we het hebben over toekomstprojecties moeten we eerst naar het onderliggende verhaal. Wie het zeespiegelonderzoek de afgelopen jaren heeft gevolgd, ziet een toename in het ijsverlies op zowel Groenland als Antarctica. Ook uit satellietwaarnemingen blijkt dat de zeespiegelstijging mondiaal aan het versnellen is. In de twintigste eeuw lag de wereldwijd gemiddelde snelheid onder de 2 millimeter per jaar, na de eeuwwisseling was het al rond de 3 millimeter en in de afgelopen tien jaar is dat opgelopen naar 4,3 millimeter per jaar. Die versnelling zal doorzetten, maar het is natuurlijk onzeker hoe hard. De vooruitzichten voor het vervolg van deze eeuw lijken steeds somberder te worden. Rekende het laatste IPCC-rapport (2013) nog in decimeters, nu komen steeds vaker studies voorbij – ook van ons eigen KNMI – die rekenen in meters, als alles tegenzit. Daarbij wordt uitgegaan van blijvend hoge CO₂-emissies en mogelijke processen die het smelten en afbreken van ijs aan de randen van de grote ijskappen versnellen. Als je daar bovenop ook nog een statistische pechmarge meeweegt, kom je op het meest ongunstige scenario: een zeespiegelstijging van 292 centimeter in 2100.

Die bovengrens is bijna het drievoudige van wat wetenschappers een jaar of tien geleden voor mogelijk hielden. Nou is het meest ongunstige scenario bepaald niet het meest waarschijnlijke. Maar ook 1 meter is veel water. En nog veel belangrijker: het houdt niet op na 2100. Integendeel: de mens zet op dit moment een zeespiegelstijging in gang die het uiterlijk van onze planeet voor millennia zal beïnvloeden. Het is vrij zeker dat de ijskappen op Groenland en West-Antarctica op die lange termijn al niet meer te redden zijn, net als vrijwel alle gebergte­gletsjers. Tel daar de expansie van opwarmend oceaanwater bij op, en een minimum is een meter of tien aan uiteindelijke zeespiegelstijging – en daarbij moeten we dan alles op alles zetten om zoals in Parijs is afgesproken (‘ruim’) onder de 2 graden te blijven en liever nog onder de anderhalve graad.

Als we onverminderd doorgaan met het gebruik van fossiele brandstoffen, kan de opwarming zelfs voorbij de 4 of 5 graden schieten. We hebben het dan over een zeespiegelstijging van zo’n 55 meter.

Dat doen we bepaald niet, getuige het laatste UNEP Emissions Gap Report, dat laat zien dat er een grote kloof bestaat tussen beloften en werkelijk beleid. Wereldwijd zitten we nog steeds dicht bij business as usual-emissies – en dan zijn de risico’s groot dat we voorbij diverse kantelpunten gaan. Wat dat inhoudt? Als de mens deze eeuw onverminderd doorgaat met het gebruik van fossiele brandstoffen, waar veel landen momenteel op inzetten, kan de opwarming zelfs voorbij de 4 of 5 graden schieten en komen ook grote delen van Oost-Antarctica op de wip. We hebben het dan over een zeespiegelstijging van zo’n 55 meter. Die volledige stijging duurt een paar duizend jaar, maar in dit scenario gaat het al veel eerder ernstig knellen: 2 meter in de huidige eeuw, nog eens 5 meter in de eeuw erna – om maar wat illustratieve cijfers in te vullen.

Niet langer zelf in de hand

Eén ding staat vast: we hebben onze toekomst niet langer zelf in de hand. Nederland is voor z’n voortbestaan direct afhankelijk van het succes of het falen van het huidige internationale klimaatbeleid. En omdat het heel onzeker is of daar echt resultaten zullen worden geboekt, moeten we – vinden de experts – als land een volwaardig plan hebben dat óók de mogelijkheid dat we het niet gaan redden meeweegt. En onze alternatieven in beeld brengen.

‘We moeten een gecontroleerde terugtrekking op termijn gaan overwegen,’ zegt polair meteoroloog Michiel van den Broeke van het Instituut voor Marien en Atmosferisch onderzoek (IMAU) van de Universiteit Utrecht. Hij beklemtoont dat er grote onzekerheden zijn als het gaat om bijvoorbeeld het ijsverlies op Antarctica. Nu is dat nog kleiner dan op Groenland, maar het ijsverlies is in de afgelopen tien jaar wél verdrievoudigd. Zet die versnelling door?

‘We moeten een gecontroleerde terugtrekking op termijn gaan overwegen,’ zegt polair meteoroloog Michiel van den Broeke.

Van den Broeke krijgt bijval van zijn Utrechtse collega Roderik van de Wal: ‘De enorme effecten op lange termijn worden doorgaans veronachtzaamd. In Nederland bestaat erg de houding dat we met adaptatie de problemen wel zullen oplossen. Dat is een misvatting.’

Ook glacioloog en docent klimaatverandering Michiel Helsen roept op tot een maatschappelijke discussie: ‘Is wonen onder zeeniveau nog wel verantwoord? Op termijn is het mogelijk dat we West-Nederland niet kunnen behouden. Het lijkt me zinvol voor de maatschappij om de discussie te voeren welke delen van Nederland we tot welke prijs willen verdedigen.’

Van de Wal: ‘Als we zo doorgaan, zal een groot deel van Nederland opgegeven moeten worden. Verhuizen naar Duitsland zou een onderwerp van gesprek moeten zijn. Op een gegeven moment is er namelijk geen weg meer terug. En al binnen tien of twintig jaar zullen we de vaststelling kunnen maken dat dat punt gepasseerd is.’

https://www.vn.nl/wp-content/uploads/sites/3/2019/02/DomTower_WEB_preview-2-640x905.jpg

Omgaan met onzekerheden

Is er bij beleidsmakers en politici wel voldoende belangstelling voor en kennis over de langetermijngevolgen van de zeespiegelstijging? ‘Voor zover ik weet, wordt er door de overheid voor de lange termijn weinig nagedacht over alternatieven voor het kustbeleid, anders dan het opspuiten van zand en het ophogen van dijken,’ zegt Caroline Katsman, hoofddocent fysische oceanografie aan de TU Delft. Katsman was eerder werkzaam als een van de zeespiegelonderzoekers van het KNMI en is in Nederland een autoriteit die de onderliggende wetenschap onderzoekt – dat wil zeggen de aaneengeschakelde keten van processen als gevolg van een opwarmend klimaat. Smelt van ijskappen, thermische expansie van oceaanwater, mogelijke veranderingen in oceaanstromingen en windpatronen: het heeft allemaal invloed op de zeespiegel­ontwikkeling – en het vereist allemaal gespecialiseerd onderzoek.

Dat geldt ook voor de specifieke gevolgen van de zeespiegelstijging voor onze delta. Hoe zullen rivieren en sedimentkusten gaan reageren? En hoe lang kan de mens de situatie nog naar zijn hand zetten?

‘Als het gaat om zeespiegelbeleid moet je kunnen omgaan met onzekerheden. Je kunt niet wachten tot je precies weet wat er gaat gebeuren. Als je het zeker weet, dan gebeurt het al – en zou het bovendien veel te snel kunnen gaan.’

Tijd om aan te kloppen bij Marjolijn Haasnoot. Zij is werkzaam als senior-onderzoeker klimaat & water bij kennisinstituut Deltares en een expert als het gaat om zeespiegeladaptatie. Haasnoot is hoofdauteur van bijlage B van het rapport Deltaprogramma 2019 dat in september verscheen. Hierin werd voor het eerst gekeken naar effecten voor Nederland van nieuwe, mondiale zeespiegelscenario’s die door het KNMI vertaald waren naar de Nederlandse kust. Deze nieuwe projecties geven aan dat de zeespiegelstijging deze eeuw fors sneller kan verlopen dan eerder gedacht. Hoevéél sneller blijft onzeker, onder meer omdat we niet weten hoe de complexe smeltprocessen langs de randen van grote ijskappen uitpakken. Maar zeker is, zo stelt Haasnoot, dat afwachten niet de beste strategie is. ‘Voor alle maatregelen is tijd nodig. Nu is de tijd er nog om daarover na te denken en een goed plan te maken – zodat we ook nog tijdig kunnen implementeren. Als het gaat om zeespiegelbeleid moet je kunnen omgaan met onzekerheden. Je kunt niet wachten tot je precies weet wat er gaat gebeuren. Als je het zeker weet, dan gebeurt het al – en zou het bovendien veel te snel kunnen gaan.’

We moeten kiezen

Hoe ziet zo’n plan voor Nederland over honderd of tweehonderd jaar er dan uit? Twee jaar geleden organiseerde Deltares een speciale ‘zeespiegel-hackathon’. Centrale vraag: wat betekent een veel hogere zeespiegel en hoe kunnen we Nederland inrichten als de zeespiegelstijging inderdaad sterker gaat stijgen dan we voorheen dachten? De door Deltares gestelde uitdaging was fors: 3 meter in deze eeuw, nog eens 5 meter in de eeuw erna. Uit de creatieve brainstorm kwamen vier hoofdrichtingen: twee waarin we op onze plek blijven, één waarin we richting de Noordzee gaan (!) en een vierde waarin we doen wat elk weldenkend landzoogdier zou prefereren: onze biezen pakken en vertrekken naar hoger gelegen gebied.

Marjolijn Haasnoot kan als begeleider van die hackathon natuurlijk geen persoonlijke voorkeur uitspreken. Wel zegt ze dat het huidige plan is ontworpen op een stijging tot pakweg 1 meter, en dat ze verwacht dat er ergens tussen de 1 en 2 meter een kantelpunt ligt voor onze huidige strategie en dat daarna grote transformatieve ingrepen nodig zijn, waarvoor ze alternatieven gaan uitwerken. En ze maakt een heel belangrijk punt: we moeten kiezen.

Haasnoot noemt de vier uitgedachte scenario’s de ‘adaptatiepaden’. Als we van Nederland een fort maken, bouwen we gigantische dijken, maar vooral ook gigantische gemalen. Dat moet ook, omdat we op een gegeven moment al het water van de tegen die tijd lager dan de zee gelegen Rijn, Maas, Schelde en Eems over die enorme dijken heen moeten pompen. De energiekosten zullen hoog zijn – maar dat is niet het enige probleem, want door de enorme gemalen pomp je het zeewater via de bodem je polders in. Dat water krijg je wel weer weg, het zout niet, en dat is funest voor de landbouw in de huidige vorm. Je zou in plaats van een fort dan ook beter van een half poreuze badkuip kunnen spreken.

Een derde optie is de ‘aanvalsstrategie’: eilanden in zee bouwen.

De tweede optie erkent dat er grote veranderingen nodig zijn. Met zout grondwater kan de huidige Hollandse landbouw sowieso niet overleven, dus we kunnen net zo goed het water zelf binnenlaten – en dan heel veel ruimte geven aan de rivieren, die in brede estuaria nog net op eigen kracht kunnen afwateren naar zee. In die moerassige gebieden kun je dan steden op palen bouwen, gefundenes Fressen voor futurologen.

Een derde optie is de ‘aanvalsstrategie’. Deze is tijdens de hackathon niet besproken, maar een idee dat regelmatig naar voren komt: eilanden in zee bouwen. De aanval is de beste verdediging, zullen sommige mensen reflexmatig denken. Haasnoot: ‘Dit is niet vanzelfsprekend het beste idee. Eilanden kunnen golven breken, maar zullen hoger gebouwd moeten worden en ook verbonden moeten worden met het vasteland om het land ook op de langere termijn tegen een hoge zeespiegelstijging te verdedigen. Ook dan moeten we op termijn de rivieren uit de lage delta pompen en zal er zout water via de ondergrond naar binnen dringen.’

Ruïnes van verlaten Vinex-wijken

Dan rest ons nog een vierde optie, en daar wil eigenlijk niemand het over hebben: de huidige kustlijn opgeven en het hogerop zoeken. Omdat steeds dieper onder de zeespiegel zakken niet alleen onveilig is, maar mogelijk ook te duur wordt. Het taboe om ook dit scenario volwaardig te kunnen bespreken, moet worden doorbroken, vinden de geïnterviewden, vanuit de gedachte dat je bij mogelijk verslechterende ontwikkelingen maar beter een plan kunt hebben om de schade zo veel mogelijk te beperken – mocht het zover komen. En om te kunnen becijferen vanaf welke zeespiegelstijging het beter wordt te gaan.

‘Midden-Nederland en Drenthe worden kapen in een nieuwe kustlijn,’ zegt hij. ‘Het is logisch als mensen zich daar gaan vestigen. Maar wat aan Nederlands grondgebied overblijft, is aan de krappe kant, dus velen zullen moeten uitwijken.’

Inderdaad, het wordt ook een kosten-baten-verhaal. Fysisch geograaf Kim Cohen van de Universiteit Utrecht, hoofddocent in ‘coastal dynamics, fluvial systems and global change’, schetst een terugtrekkingsscenario dat in de 22ste eeuw kan beginnen: ‘Midden-Nederland en Drenthe worden kapen in een nieuwe kustlijn,’ zegt hij. ‘Het is logisch als mensen zich daar gaan vestigen. Maar wat aan Nederlands grondgebied overblijft, is aan de krappe kant, dus velen zullen moeten uitwijken over de grens.’ En wat gebeurt er dan in de gebieden waaruit de mens zich terugtrekt? Cohen: ‘Daar ontstaan nieuwe biotopen en er zal daar plaatselijk veel modder uit de Rijn worden ingevangen in de verdronken ruïnes van verlaten Vinex-wijken. Gebieden met Randstedelijke hoogbouw blijven als eilanden over – mogelijk bewoond door een beperkt aantal mensen.’

https://www.vn.nl/wp-content/uploads/sites/3/2019/02/Windmills_WEB_preview-2-640x905.jpg

Houdbaarheidsdatum

Grote vraag is hoe je van zulke verre toekomstbeelden kan vaststellen wat de consequenties zijn voor het heden. Welke beslissingen moet je nemen? Marjolijn Haasnoot vindt dat bij de bouw van grote infrastructurele projecten anno 2019 de houdbaarheidsdatum veel beter moet worden meegewogen. Hoe kunnen we zo investeren dat we er later geen spijt van krijgen en dat we flexibel kunnen inspelen op de veranderingen die komen? ‘In het verleden namen we beslissingen over heel grote infrastructurele projecten voor een termijn van honderd of tweehonderd jaar. Als je dat nu zou doen, moet je rekening houden met een potentieel heel grote zeespiegelstijging. Een alternatief is om adaptief te bouwen, zodat je het makkelijk kunt aanpassen of uitbreiden, mocht dat nodig zijn.’

‘De snelheid van de stijging zou wel eens de game changer kunnen zijn. Als het heel langzaam gaat, kunnen we ons aanpassen, maar als het allemaal heel snel gaat, dan hebben we misschien wel te weinig tijd.’

Wat is eigenlijk de grotere zorg: de snelheid van de zeespiegelstijging of de uiteindelijke hoogte van het water? Haasnoot: ‘De snelheid van de stijging zou wel eens de game changer kunnen zijn. Als het heel langzaam gaat, kunnen we ons aanpassen, maar als het allemaal heel snel gaat, dan hebben we misschien wel te weinig tijd. Niet alleen natuurlijke systemen zoals de Waddenzee en de bekkens in de zuidwestelijke delta kunnen het dan niet meer bijhouden, ook voor onze eigen adaptatiemaatregelen wordt het dan moeilijk.’

Wat is de toekomst van de Zeeuwse delta? Wat zijn daar de risico’s? Haasnoot: ‘Als we op dezelfde weg doorgaan, is de stormvloedkering op een gegeven moment vrijwel permanent dicht om overstroming van het Zeeuwse achterland te voorkomen. De Oosterschelde wordt dan ook steeds dieper, want daar gaat geen sediment meer in. Er zijn eigenlijk twee opties: óf je maakt het helemaal dicht en gaat er op die manier wonen, óf je zegt: misschien moeten we dat wel gewoon teruggeven aan de natuur  en moeten we ons richten op andere gebieden om te gaan wonen.’

Tot nu toe is het én-én: we maken het veilig én we behouden, bijvoorbeeld in de Oosterschelde, de ecologische waarden van getij en zoet-zout-overgangen – maar, zegt Haasnoot, ‘het is de vraag of dat in de toekomst nog bij elkaar past.’

De zee vrij spel

Alle experts die we spreken, zijn het erover eens dat de Waddenzee als eerste de gevolgen zal gaan merken van de zeespiegelstijging. Daar begint verdrinking van wadplaten al vanaf een relatieve zeespiegelstijging van circa 6 millimeter per jaar. Volgens het recente rapport van de Deltacommissaris kan die kritische verdrinkingsgrens over een jaar of tien à vijftien al overschreden worden – als eerste in de westelijke Waddenzee. Die verdrinking is ironisch genoeg mede het gevolg van onze dijken. Daardoor kan de Waddenzee zich immers niet landinwaarts bewegen, de natuurlijke reactie van kust­ecosystemen op zeespiegelstijging.

Bij een stijgende zeespiegel is het sowieso eigenlijk beter als de zee vrij spel heeft. Natuurlijk begroeide kleigebieden – denk aan de kwelders rondom de Waddenzee of de schorren van het Verdronken Land van Saeftinghe in Zeeuws-Vlaanderen – kunnen, zolang ze beschermd worden voor erosie door golfslag, sneller meegroeien dan wadplaten en slikken.

Als je boven op de dijken staat en goed kijkt, kun je al zien waar het land hoger is: de kwelders en de schorren liggen boven zeeniveau. De ingedijkte landbouwgronden niet meer.

Het zijn dit soort gebieden die Maarten Kleinhans, hoogleraar fysische geografie aan de Universiteit Utrecht, op het oog heeft als nieuw in te richten wisselpolders. Anno 2019 zijn deze eens uitgestrekte kust-ecotopen gemarginaliseerd tot piepkleine stukjes land, die tijdens de agrarische expansie bijna per ongeluk buitendijks zijn gebleven. Maar als je boven op die dijken staat en goed kijkt, kun je al zien waar het land hoger is: de kwelders en de schorren liggen boven zeeniveau. De ingedijkte landbouwgronden niet meer. ‘Men kan nogal furieus reageren op wisselpolders (zie het heftige verzet tegen het opgeven van de Hedwigepolder – red.), maar ze hebben tijd nodig om op te slibben en zijn juist te combineren met innovaties in de landbouw.’

Maar ‘bouwen met de natuur’ is slechts één puzzelstuk. Langs de rivieren zijn wisselpolders bijvoorbeeld al kansloos door de lage sedimentconcentraties, vertelt Kleinhans. En voor de laagste stukken kunnen ze niets meer betekenen, ‘want die gaan nu al kapot, zoals bij Gouda’.

Zand opspuiten

Het is sowieso de vraag of alle stukjes samen nog wel een volledige oplossing zijn. Daar keren de zeespiegelprojecties terug. ‘Eén meter, of twee, dat lukt nog met een combinatie van zandsuppleties, dijken en natuurlijke opslibbing,’ zegt Kleinhans. ‘Dus als regeringen zich daadwerkelijk aan Parijs zouden houden, dan is dit het scenario. Tel daar de directe klimaatveranderingseffecten bij op en dan hebben we het behoorlijk druk in Nederland. Maar als we op de huidige weg doorgaan, is het een volstrekt onrealistisch idee. Ik ben het helemaal eens met de inschatting dat als de zeespiegel meer dan anderhalf à twee meter gaat stijgen, we het niet meer gaan redden met dit land. We kunnen zand opspuiten op het strand en zo de Randstad beschermen, maar vergeten dan de zoutindringing onder de duinen door, de lage veengebieden, het belang van ecosystemen ook voor onze eigen voedselvoorziening, en vooral het feit dat de zee niet bij de kaart van Nederland ophoudt! Opstuwing van de rivieren komt bij zulke zeespiegelstijging tot aan de grens met Duitsland, maar zand suppleren in de Rotterdamse haven is nou niet echt handig, om maar een voorbeeld te noemen.’

‘In extreme scenario’s kan de zeespiegelstijging aan het einde van de eeuw oplopen naar 60 millimeter per jaar. Je hebt dan langs de hele kust om de 30 kilometer een hopper staan die continu aan het suppleren is.’

We hebben hierbij nog een probleempje: sediment is niet oneindig beschikbaar. Niet in de rivieren, maar ook niet in het kustprofiel. Om stranderosie te voorkomen, moeten we het nu al met baggerschepen halen van de bodem van de Noordzee. Bij een jaarlijkse stijgingssnelheid van 60 millimeter per jaar, wat onder de echte hoog-risicoscenario’s nog in de huidige eeuw kan gaan gebeuren, moet je denken aan twaalf megasuppleties per jaar. Nu hebben we er één keer één aangelegd, alweer acht jaar geleden: de Zandmotor bij Den Haag. Bij sterke versnelling van de zeespiegelstijging gaat de vereiste schaal van zandsuppleties gepaard met ontzettend veel onzekerheden, zegt Haasnoot. Spreidt het zand zich wel snel genoeg uit? Ze noemt de impact op de ecologie (bodemleven) en op het toerisme. ‘In extreme scenario’s kan de zeespiegelstijging aan het einde van de eeuw oplopen naar 60 millimeter per jaar. Je hebt dan langs de hele kust om de 30 kilometer een hopper staan die continu aan het suppleren is.’

Tja, toerisme: dat is natuurlijk een betrekkelijk geringe zorg als je als land al half aan het verzuipen bent. Aan de andere kant: waar moet onze economie straks dan nog wél op draaien? Samen met de zuidwestelijke delta heeft ook Rotterdam, onze belangrijkste handelsmotor, als een van de eerste een groot probleem. En met de letterlijk verdampende veenpolders van het Groene Hart (veen oxideert immers door drainage, daarom worden de polders ook elk jaar dieper) en steeds verdere zout­indringing via grondwater en rivieren, dreigt een streep te gaan door de klassieke Hollandse landbouw – eveneens een miljardenindustrie. Gasbaten, waar we ooit dure deltawerken en sociale voorzieningen van financierden, zijn nu al bijna opgestookt. Nederland wordt een ontwikkelingsland, als je ook nog meeweegt hoeveel biljoenen we zullen moeten uitgeven aan adaptatie. Ergens bereik je je uiterste rek.

https://www.vn.nl/wp-content/uploads/sites/3/2019/02/IAmsterdam_WEB_preview-640x818.jpg

Boekhoudersrealiteit

We kunnen de vier opties uit de Deltares-hackathon stilaan reduceren tot twee hoofdlijnen: blijven (Plan A) en gecontroleerde terugtrekking (Plan B).

Maar eigenlijk hebben we het hier over een boekhoudersrealiteit. Als je er beter naar kijkt, is de scheidslijn tussen Plan A en Plan B helemaal niet zo scherp. Het meest simpele voorbeeld kun je zelf bedenken: dijken moeten niet alleen hoger, ze moeten ook een flink stuk breder – daar is nu niet overal ruimte voor. Heb daar maar eens een gesprek over, met iemand in een geel hesje en een ongunstig gesitueerd huis.

Die dijken zijn sowieso één groot dilemma. Waren ze ooit onze garantie voor een zorgeloos leven, we komen er nu steeds meer door in de knel, stellen fysisch geografen. Want óók in Plan A moeten we lokaal gaan terugtrekken, zodat er ruimte ontstaat voor natuurlijke opslibbing, noodzakelijk voor een toekomstbestendige kustlijn. Fysisch geograaf Kim Cohen: ‘In Plan A is de goedkoopste optie mét de natuur te werken.’ Het vereist dat we enkele primaire dijken doorsteken en dan terugvallen op een oeroude diepere verdediging met meervoudige dijkconcepten als de slaper, waker en dromer, lokaal zelfs terpen, zegt Kleinhans.

Duits als verplichte tweede taal

Zodra we in meer meters zeespiegelstijging gaan rekenen, glijden we ergens van Plan A in het nog niet bestaande Plan B. Cohen: ‘Je komt dan uit bij een scenario dat van Randstad Holland naar “Zandstad Veluwe” gaat, of waarin we gewoon aansluiten als deelstaat binnen Bondsrepubliek Duitsland. De twee grote vragen zijn dan: moet je zo’n terugtrekking plannen? En zo ja, hoe gaan we dat doen met zo min mogelijk pijn?’ Cohen geeft praktische voorbeelden van hoe Nederland zich zou kunnen voorbereiden op het opgeven van de Randstad. Je zou bijvoorbeeld vijftig jaar de tijd moeten nemen om hypotheeklasten op particulier eigendom in op te geven gebieden af te bouwen. En Duits zal een verplichte tweede taal moeten worden op de middelbare school.

‘Als de boel onder water gaat, zal het ook niet lekker lopen met onze landbouw en economie en kun je beter verder naar het oosten een leven opbouwen dan hier je kop in het zand steken.’

Kleinhans: ‘De kans dat onze kleinkinderen het hier droog houden, is te klein als we zo doorgaan. En als de boel onder water gaat, zal het ook niet lekker lopen met onze landbouw en economie en kun je beter verder naar het oosten een leven opbouwen dan hier je kop in het zand steken.’

In het boek The Collapse of Western Civilisation schetsten de Amerikaanse wetenschapshistorici Naomi Oreskes en Erik Conway het dystopische maar wetenschappelijk pijnlijk plausibele vervolg van klimaatverandering, nadat de mensheid er niet in slaagde de opwarming effectief te beteugelen. Nederland heeft in deze dystopie de twijfelachtige eer om als voornaamste illustratie te fungeren. Letterlijk op pagina nul, nog voor de echte tekst begint: ‘The nation formerly known as the Netherlands’ – een kaart van een grotendeels verdronken land anno 2300.

Die kaart staat er omdat de auteur een punt wilde maken en hoeft natuurlijk niet volledig accuraat te zijn. Die pakweg 15 meter stijging rond het jaar 2300 hoort bij het meest extreme scenario uit het begin van dit artikel, met een klimaatopwarming van 3 of 4 graden, misschien nog meer.

We vroegen Kim Cohen om er met kennis van de Nederlandse ondergrond, rivier- en kustsystemen en van onze cultuur van kust- en watermanagement een aangescherpte versie van te maken. Den Haag, Utrecht, Rotterdam en Amsterdam zullen onderlopen, en ook Groningen en Friesland verdwijnen van de kaart. Op zijn kaart zijn tevens mislukte pogingen tot klimaatadaptatie opgenomen – zoals restanten van de kustsuppletiezone en diepe putten waar het laatste makkelijk winbare zand lag. Wat geldt voor de vier grote steden van West-Nederland geldt ook voor Antwerpen, Gent en Brugge – de Schelde mondt direct in zee, waar eens Zeeland en aangrenzend Vlaanderen lag.

Wij waken over u!

Goed om nog wat langer bij Zeeland stil te staan. Tijdens de klimaattop in Katowice in december 2018 was een Zeeuwse delegatie aanwezig om hun zorgen te uiten over de nieuwe inzichten van versnellende zeespiegelstijging. De Oosterschelde-stormvloedkering is er bijvoorbeeld helemaal niet op gebouwd, sprak wethouder Cees van den Bos van Schouwen-Duiveland – die opriep tot een volwaardige discussie.

Minister van Infrastructuur en Waterstaat Cora van Nieuwenhuizen (VVD) was er bij de NOS vlug bij om te zeggen dat ze de zorgen van de Zeeuwen goed begreep – en zelfs dat de uitkomst van Katowice ‘voor Nederland van levensbelang’ is. Maar ze stelde ook dat de discussie die Van den Bos wil al loopt. ‘Zo worden alle waterkeringen eens in de zes jaar tegen het licht gehouden. En werkt het KNMI aan nieuwe klimaatscenario’s voor Nederland,’ aldus de minister. Haar uitspraak illustreert de houding van politici en beleidsmakers in Nederland: gaat u allen rustig slapen, wij waken over u! Maar als je eens in de zes jaar met een zaklantaarn op een stormvloedkering schijnt, wordt-ie niet ineens twee of drie meter hoger – of beter nog, volledig oprekbaar. En om voor klimaatzaken te verwijzen naar het KNMI is in deze context ook een beetje pijnlijk, want bij het instituut is nog maar 1,2 fte beschikbaar voor zeespiegelonderzoek. Dat past helaas in een lange trend. Nederland had ooit de Rijks Geologische Dienst, een nationaal niet-commercieel onderzoekscentrum dat bij de enorme uitdagingen waar we in onze delta voor staan onmisbaar werk had kunnen verrichten. Maar toenmalig minister van Economische Zaken Hans Wijers (D66) besloot de dienst in 1997 op te heffen als onderdeel van de voortdurende privatiseringen.

De houding van politici en beleidsmakers in Nederland is: gaat u maar rustig slapen, wij waken over u! Maar als je eens in de zes jaar met een zaklantaarn op een stormvloedkering schijnt, wordt-ie niet ineens twee of drie meter hoger.

Er wordt gelukkig ook nog zeespiegelonderzoek gedaan bij het Koninklijk Nederlands Instituut voor Onderzoek der Zee (NIOZ), aan de Universiteit Utrecht (IMAU) en aan de TU Delft. Maar dit onderzoek moet concurreren met heel andere disciplines die allemaal vissen in dezelfde potjes van NWO.

Resultaat is dat geen van deze instituten geld heeft om een volwaardig eigen zeespiegelmodel te ontwikkelen, om de gevolgen van ijssmelt op duizenden kilometers afstand te kunnen doorrekenen voor de Nederlandse kust. ‘Terwijl dit slechts een paar jaar werk zou zijn,’ vertrouwt een van de specialisten me toe. (‘Nou ja, tien,’ zegt een ander – we moeten ijskappen integreren.) En dat zo’n model natuurlijk cruciaal is, als je werkelijk waarde hecht aan verbetering van zeespiegelscenario’s. Zelfs vanuit het ‘Nederlands Polair Programma’ is in de laatste ronde voor de komende vijf jaar geen geld naar voorspellend zeespiegelonderzoek gegaan. ‘Verbazingwekkend, gezien de urgentie van het onderwerp en de uitstekende beoordelingen van de ingediende onderzoeksvoorstellen door buitenlandse specialisten,’ aldus Michiel van den Broeke.

Linksom of rechtsom, het lijkt wel of we het echte verhaal van zeespiegelstijging in Nederland niet willen weten. Maar we moeten harde keuzes maken, en dat moment is nu.

Het bericht De zeespiegelstijging is een groter probleem dan we denken. En Nederland heeft geen plan B verscheen eerst op Vrij Nederland.