Het onderzoek laat zien dat de CO2-uitstoot door ontbossing in de jaren ‘60-‘80 lager was dan eerdere studies aannamen. Door de tijdreeks te combineren met andere datasets laten de wetenschappers zien dat tot nu toe de opname van CO2 door onze natuur minder beïnvloed is door klimaatverandering dan voorheen gedacht. De nieuwe studie werd verricht door wetenschappers van Deltares, Vrije Universiteit Amsterdam, Woodwell Climate Research Center, Columbia University, en Wageningen University and Research. Alle resultaten zijn vandaag gepubliceerd in het wetenschappelijke tijdschrift Nature.
Voor het inschatten van de CO2-uitstoot in de belangrijkste ontbossingsgebieden in Zuid-Amerika en Indonesië hebben de wetenschappers op een verrassende manier veldmetingen van zichtgegevens gebruikt. Als er veel bosbranden zijn neemt het zicht af door de rookontwikkeling en deze zichtgegevens zijn dus een maat voor de hoeveelheid bosbranden, die in deze gebieden gekoppeld zijn aan ontbossing. “Deze consistente veldmetingen van zichtgegevens bij onder andere vliegvelden gaan veel verder terug in de tijd dan satellietgegevens, en door ze te koppelen aan ontbossing en bosbranden op basis van satellietmetingen voor meer recente periodes zijn we in staat geweest om een eerste consistente wereldwijde tijdreeks te maken van de CO2 uitstoot en daarmee de rol van ontbossing in het mondiale klimaatsysteem te verduidelijken”, aldus gedeeld hoofdauteur Margreet van Marle, onderzoeker bij Deltares.
Stabiele werking koolstofcyclus
Sinds de jaren ‘70 weten we dat ongeveer de helft van onze CO2-uitstoot door de verbranding van fossiele brandstoffen en ontbossing in de atmosfeer blijft. De andere helft van de CO2 wordt weer opgenomen door de oceanen en vegetatie op land. Er is veel onderzoek gedaan naar de vraag of deze verhouding verandert over de lange termijn, mogelijk omdat vegetatie en oceanen door klimaatverandering minder goed worden in het opnemen van CO2. Dit kan leiden tot een versnelling van klimaatverandering omdat er dan meer CO2 in de atmosfeer blijft. Eerdere studies leverden daar bewijs voor maar gaven ook aan dat harde conclusies moeilijk te trekken waren, met name omdat de uitstoot door ontbossing onzeker was en gebaseerd op inconsistente datareeksen.
De nieuwe tijdreeks laat zien dat de uitstoot door ontbossing in eerdere jaren lager is dan in eerdere studies. Hierdoor denken de wetenschappers dat een grotere fractie van de totale uitstoot destijds in de atmosfeer bleef. Over de hele tijdreeks van 60 jaar leidt dit tot een negatieve trend: een teken dat de CO2-opname door de natuur gelijke tred heeft kunnen houden met de groeiende uitstoot van fossiele brandstoffen en misschien zelfs efficiënter is geworden over de tijd. Volgens gedeeld hoofdauteur en VU-klimaatonderzoeker Dave van Wees is die negatieve trend nu robuust, maar blijft het gissen naar de oorzaak. “Het kan best zijn dat een aantal van de gevreesde klimaatterugkoppelingen zoals het ontdooien van permafrost of toenemende bosbranden al hun stempel drukken, maar nu nog tijdelijk worden gecompenseerd door andere mechanismen. Verder onderzoek moet dat uitwijzen.”
Rook van bosbranden in Bolivia en Brazilië die worden gedetecteerd door de MODIS satelliet ten tijde van de bosbranden in 2010. Bron: NASA, Jeff Schmaltz
Implicaties
Volgens VU-hoogleraar mondiale koolstofcyclus Guido van der Werf, die het onderzoek opzette, is het voorlopig moeilijk om conclusies over toekomstige klimaatverandering te trekken. “Wat we vooral hard kunnen maken is dat de grootste nachtmerriescenario’s nog niet zijn uitgekomen en dat er ook eens wat minder slecht nieuws te vertellen valt. Maar we kunnen niet stellen dat we nu meer tijd hebben gekregen om aan de klimaatdoelstellingen te voldoen. Dit is met name omdat het goede nieuws voornamelijk komt door nieuwe inzichten in de periode ‘60-’80. Voor de laatste decennia lijkt het erop dat de verbeterde efficiëntie tot stilstand gekomen is.”
In samenwerking met Wageningen Universiteit en het KNMI presenteert het Verbond de Klimaatmonitor 2021. “In deze monitor gaan we in op de impact van de extreme weersgebeurtenissen van 2021. Deze monitor bundelt droogte, storm, natuurbranden en extreme neerslagdata met de Nederlandse schadedata van verzekeraars. Hierdoor krijgen we inzicht in de impact van verschillende weersgebeurtenissen op […]
Gevolgen van klimaatverandering zijn al zichtbaar. De meest kwetsbare mensen en ecosystemen worden daarbij onevenredig getroffen. Het opgestapelde wetenschappelijke bewijs daarvoor is onomstotelijk en nog nooit zo indringend verwoord door het IPCC (Intergovernmental Panel on Climate Change). De focus van het Werkgroep 2 rapport van het IPCC, dat vandaag is gepubliceerd, is gericht op de gevolgen, risico’s en adaptatiemaatregelen.
Nederlandse auteurs
Wereldwijd hebben ruim 270 wetenschappers bijgedragen aan dit rapport, waaronder deze Nederlandse hoofdauteurs: Marjolijn Haasnoot (Deltares), Robbert Biesbroek (WUR) en Maarten van Aalst (Universiteit Twente). Marjolijn Haasnoot: “Dit rapport laat zien dat er grote risico’s zijn van klimaatverandering en bespreekt mogelijkheden om ons aan te passen. Een versnelling van adaptatie en ingrijpendere maatregelen zijn nodig om de klimaatverandering bij te houden. Door rekening te houden met de lange termijn adaptatie-opgave kunnen we tijdig duurzame keuzes maken en verkeerde investeringen voorkomen.”
Tien conclusies betreffende overstromingen, droogte, hitte, natuur en waterbeheer
De tien belangrijkste uitkomsten van het rapport hebben we samengevat tegen het licht van onze missie: Enabling Delta Life. Welke oplossingen voor overstromingen, droogte, hitte voor mens en natuur worden in dit rapport benadrukt? En wat betekent dit voor het kust- en waterbeheer?
1. Effecten van klimaatverandering doen zich nu al voor op vele plekken, en nemen toe bij elke verdere opwarming
Klimaatverandering heeft al aanzienlijke schade en verlies veroorzaakt aan ecosystemen, de bestaansmogelijkheden van mensen, en infrastructuur. Hittegolven, overstromingen en bosbranden zijn toegenomen door klimaatverandering. De helft van de wereldbevolking heeft al te maken met waterschaarste. Dit komt door een toenemende vraag naar zoet water terwijl de beschikbaarheid afneemt als gevolg van de toegenomen verdamping, veranderingen in sneeuw- en gletsjerdynamiek en schade aan de infrastructuur. Deze trends vormen risico’s voor het leven in delta’s en kustgebieden.
2. Het aanpakken van de gevolgen van klimaatverandering is afhankelijk van de verbonden interacties tussen het klimaat, de natuur en de mens
Klimaatverandering heeft niet alleen gevolgen voor de mens, maar ook voor de ecosystemen op het land en in de oceanen. Dit rapport benadrukt meer dan ooit tevoren dat het verlies en schade aan ecosystemen in elke regio op aarde belangrijke risico’s vormen, en dat deze risico’s versneld toenemen naarmate de aarde meer opwarmt. Daardoor vermindert het vermogen van ecosystemen om gevolgen van klimaatverandering op te vangen en klimaatverandering te beperken. Zowel klimatologische als niet-klimatologische factoren verhogen de druk op het watersysteem en geven aanleiding tot een grondige heroverweging van waterbeheer en ruimtelijke ordening.
3. De kwetsbaarheid van ecosystemen en mensen voor klimaatverandering verschilt tussen regio’s, maar treft vooral de meest kwetsbaren
De lasten van klimaatverandering zijn niet gelijk verdeeld: mensen die al in een kwetsbare positie verkeren worden onevenredig getroffen. Klimaatverandering draagt daardoor bij aan humanitaire crises en conflicten en heeft geleid tot acute voedselonzekerheid en ondervoeding als gevolg van overstromingen en droogte in onder andere Afrika en Midden-Amerika. Ook in Nederland hebben kwetsbare mensen een hoger risico op hittestress, of financiële gevolgen van storm- of overstromingsschade. Het opbouwen van een veerkrachtige samenleving vereist bewustzijn van deze ongelijke verdeling van klimaatrisico’s over de bevolkingsgroepen.
4. Natuurlijke ecosystemen staan onder toenemende druk, waardoor hun bijdrage aan mitigatie- en aanpassingsinspanningen wordt ondermijnd
Klimaatverandering heeft aanzienlijke schade en onomkeerbare verliezen veroorzaakt aan ecosystemen op land, aan de kust en in de open oceaan. Exploitatie van de natuur, versnippering van leefgebieden en schade veroorzaakt door verontreinigende stoffen vergroten de kwetsbaarheid van ecosystemen voor klimaatverandering. Bovendien kunnen sommige vormen van mitigatie op het land nadelige ecologische effecten hebben, zoals wijdverbreide toepassing van bio-energiegewassen die de watervoorziening, voedselzekerheid en biodiversiteit kunnen ondermijnen. We moeten ervoor zorgen dat aanhoudende negatieve effecten van klimaatverandering de ecosysteemfuncties niet schaden.
Figuur 1: Hoe langer we wachten, hoe minder er straks nog mogelijk is.
5. Stedelijke gebieden zijn hotspots: gevolgen van klimaatverandering komen daar samen maar er zijn tegelijkertijd mogelijkheden voor adaptatie en mitigatie
Door de toenemende verstedelijking zullen de effecten van klimaatverandering op de menselijke gezondheid, kritieke infrastructuur en levensonderhoud toenemen. Met name de infrastructuur voor sanitatie, watervoorziening, transport, communicatie en energie vereisen een upgrade van de gebruikte ontwerpnormen. Kuststeden worden onevenredig zwaar getroffen door de concentratie van economische activiteiten en bevolking in smalle kustgebieden. De concentratie aan bouwactiviteiten en sociaal-economische ontwikkelingen bieden echter een schat aan mogelijkheden om klimaatadaptatie- en mitigatiebeleid te implementeren.
6. Zeespiegelstijging zal grote risico’s en aanpassingsproblemen met zich meebrengen voor kustgebieden
Een steeds sneller stijgende zeespiegel brengt grote risico’s met zich mee voor kuststeden, ecosystemen en infrastructuur. De risico’s voor levensonderhoud, gezondheid, welzijn, voedselbeschikbaarheid, watervoorziening en cultureel erfgoed nemen toe. De ernst van de effecten van zeespiegelstijging neemt in de loop van de eeuwen steeds sneller toe, en deze effecten kunnen veel eerder optreden wanneer de zeespiegel sneller stijgt als gevolg van het smelten van de Antarctische ijskap. Zeespiegelstijging is een existentiële bedreiging voor laaggelegen delta’s, kusten en eilanden. Maatregelen voor aanpassen bestaan uit het beschermen, zeewaarts gaan, meebewegen en geplande terugtrekking.
7. Kettingreacties, samenvallende omstandigheden en grensoverschrijdende effecten hebben grote invloed op de ecologische en humanitaire crises
Meerdere klimaateffecten zullen tegelijkertijd optreden, wat resulteert in grotere en meer verspreiding van gevolgen. Ook kunnen klimaateffecten leiden tot keten van andere effecten over sectoren en regio’s veroorzaken. Hitte kan leiden tot droogte wat weer kan leiden tot bosbranden waardoor water niet meer goed kan worden vastgehouden wat weer kan leiden tot een overstroming.. Klimaatgerelateerde extremen veroorzaken economische en maatschappelijke gevolgen over de landsgrenzen heen via toeleveringsketens, verbonden rivier- en kustgebieden, markten en natuurlijke hulpbronnenstromen, met toenemende grensoverschrijdende risico’s in de water-, energie- en voedselsectoren. Dit heeft invloed op hoe wij onze delta-studies vormgeven.
8. De mogelijkheden tot adaptatie zijn ongelijk verdeeld en deze kloof wordt groter
Hoewel veel landen zich voorbereiden op klimaatverandering, is er een grote verscheidenheid aan plannen en implementatie van maatregelen. De omvang en snelheid van huidige en geplande maatregelen zijn onvoldoende om negatieve effecten voldoende in te perken. Een gedegen lange-termijn planning en tijdige implementatie van adaptatiebeleid zijn noodzakelijk om gevolgen te beperken en te voorkomen dat we vastlopen of verkeerde investeringen doen. Voor Nederland is dit recent expliciet aangekaart in de conclusie dat water- en ondergrondprocessen als leidraad genomen moeten worden voor toekomstig landgebruik en waterbeheer.
9. Het dichten van de aanpassingskloof is afhankelijk van tijdige actie en flexibele strategieën voor de lange termijn
Met elke toename van de wereldtemperatuur zullen er in elke regio nieuwe aanpassingsgrenzen ontstaan. Maatregelen voor mitigatie en aanpassing met snelheden en schalen die verder gaan dan de huidige plannen zijn nodig om toenemende verliezen en schade te voorkomen. Er zijn steeds meer aanwijzingen dat een mix ecosystemen gebaseerde (groene) en technische (grijze) oplossingen kansrijk is om de adaptatiekosten te verlagen en bij te dragen het beperken van overstromingen en vasthouden van water voor tijden van droogte.
10. Duurzame ontwikkeling en het vermijden van maladaptatie vereisen geïntegreerde benaderingen van adaptatie, mitigatie en het aanpakken van sociale en ecologische uitdagingen.
De biodiversiteit en de veerkracht van ecosystemen tegen klimaatverandering worden verminderd wanneer maatregelen uitblijven. Acties die gericht zijn op afzonderlijke sectoren of risico’s en waarbij prioriteit wordt gegeven aan de winst op korte termijn leiden op de lange termijn vaak tot nadelige effecten op ecosystemen en mensen. Oplossingen op basis van een integrale en inclusieve benadering kunnen risico’s verminderen en klimaatbestendige ontwikkeling mogelijk te maken.
Deltares collega’s werkten eerder aan het rapport van Werkgroep 1 over de klimaatveranderingen zelf. Dit rapport verscheen augustus vorig jaar. In april komt Werkgroep 3 met haar rapport over klimaatmitigatie.
Vanuit Deltares hebben de volgende experts bijgedragen aan deel 1 en deel 2 van het IPCC rapport:
Klimaatverandering en het steeds vaker voorkomen van extreem weer hebben ernstiger gevolgen voor mens en natuur dan eerder werd gedacht. Dat concludeert het VN Klimaatpanel IPCC, dat vandaag een rapport presenteert waaraan door honderden wetenschappers is meegewerkt. De wereldwijde effecten zijn nu al ingrijpend en deels onomkeerbaar. De tijd om maatregelen te nemen om nog ernstiger consequenties te voorkomen, raakt snel op.
De verbranding van fossiele brandstoffen en de uitstoot van broeikasgassen moeten sneller worden teruggebracht, aldus het klimaatpanel. Nu al zijn miljoenen mensen blootgesteld aan de risico's van acute voedselonzekerheid, bosbranden en overstromingen als gevolg van extreem weer. Sinds de verschijning in 2014 van het vorige rapport dat inging op de gevolgen van klimaatverandering, wordt de impact een stuk ernstiger ingeschat.
Vooral als de aarde met meer dan 1,5 graad opwarmt, nemen die risico's fors toe. Denk aan het sneller smelten van het ijs op Antarctica en Groenland en het verlies van dier- en plantsoorten, waardoor de biodiversiteit verder onder druk komt te staan.
Uitstoot tegengaan
Ook signaleert het IPCC dat er grenzen zitten aan de mogelijkheden voor mens en dier om zich aan het veranderende klimaat aan te passen. Deze vaststelling gaat in tegen de aanname die soms gehoord wordt, dat aanpassen beter is dan snelle(re) uitstootreductie. Maar daar maakt het IPCC nu dus korte metten mee. Aanpassen, adaptatie genoemd, is belangrijk, maar dat kan niet tot in het oneindige, is een van de conclusies van het rapport. En dus is de noodzaak om CO2-uitstoot versneld tegen te gaan, groot. Tegelijkertijd zou wel meer moeten worden ingezet op adaptatie, omdat daarmee veel leed kan worden voorkomen, stelt het IPCC.
Het rapport gaat in op alle mogelijkheden die er op dat gebied zijn. Bijvoorbeeld op het gebied van infrastructuur en de energiesector, en maatregelen tegen wateroverlast. Ook zou 30 tot 50 procent van het aardoppervlak beschermde natuur moeten zijn, omdat daarmee negatieve gevolgen voor de biodiversiteit en mensen kunnen worden beperkt.
Het in stand houden van de biodiversiteit is volgens de klimaatwetenschappers van fundamenteel belang. En hoewel miljarden mensen zeer kwetsbaar zijn voor klimaatverandering, zijn er wel grote verschillen tussen regio's. De allerarmsten worden als eersten getroffen. De risico's van klimaatverandering kunnen gevolgen hebben voor allerlei sectoren. Ook kan het leiden tot sociale onrust, conflicten en migratiestromen.
Ongeveer de helft van de wereldwijd onderzochte plantensoorten is in de richting van de polen verschoven, of naar grotere hoogte. Een toename van extreme hitte heeft ertoe geleid dat er in sommige gebieden al veel soorten verloren zijn gegaan. Het uitsterven van sommige soorten is mogelijk al onomkeerbaar. Andere effecten naderen het punt dat ze niet meer terug te draaien zijn, zoals de gevolgen voor het ecosysteem van het Noordpoolgebied als gevolg van het dooien van de permafrost.
Razendsnel aan de slag
"De risico's komen harder op ons af", zegt Maarten van Aalst van de Universiteit Twente en directeur van het Rode Kruis-klimaatcentrum, die meewerkte aan het rapport. "We zien overal in de wereld de gevolgen, maar we zien ook dat de risico's harder toenemen dan eerder werd gedacht. Ten opzichte van het vorige rapport zijn eigenlijk alle risico's erger bij minder vergaande temperatuurstijging."
Het nieuwe rapport signaleert ook dat sommige effecten op elkaar inwerken en elkaar versterken. Bijvoorbeeld overstromingen die plaatsvinden na periodes van droogte, of extreme regenval na een bosbrand waardoor aardverschuivingen kunnen optreden. Ook worden mogelijke nieuwe risico's benoemd die kunnen ontstaan als neveneffect van klimaatbeleid. Bijvoorbeeld de productie van bio-energie (met biomassa), die een bedreiging kan vormen voor de biodiversiteit of de voedselproductie.
"Al dit soort risico's zijn nu nog hanteerbaar", zegt Maarten van Aalst, "maar we moeten wel razendsnel aan de slag om het niet echt uit de hand te laten lopen."
Vandaag verschijnt de Nederlandse vertaling van On time and Water, de bestseller van Magnason. ‘Met klimaatverandering schop je een slapende draak. Je kunt die niet vragen om op te schuiven, zonder dat je een klap van de staart kunt verwachten.’
‘Gletsjers kunnen duizend meter dik zijn. Dus je moet straks een lijn in de lucht tekenen, alsof je naar de kerstman op z’n slee wijst, en je voorstellen: daar, op die hoogte waren ze,’ zegt Andri Snaer Magnason via Zoom vanuit Reykjavik, terwijl hij uit het raam wijst.
‘De komende honderd jaar zullen gletsjers smelten, zal de zeespiegel stijgen en zullen oceanen meer verzuren dan de afgelopen 50 miljoen ooit het geval was. De gevolgen hiervan zijn moeilijk te bevatten. Het is complexer dan de geest kan begrijpen, omvangrijker dan al onze voorgaande ervaringen en groter dan taal,’ schrijft hij in On Time and Water, zijn internationale bestseller over water in de komende honderd jaar.
‘De vraag die ik mezelf stelde was: hoe kan ik schrijven over klimaatverandering, zonder dat het klinkt als een soort achtergrondruis die niet werkelijk doordringt en waarvan mensen vooral moe worden,’ zegt hij. Het resultaat is een bijzonder en ideeënrijk boek met persoonlijke herinneringen, familiegeschiedenis, verhalende non-fictie, mythologie en een verslag van twee ontmoetingen met de Dalai Lama, dat onder de huid van de lezer weet te kruipen. De 37 hoofdstukken worden gevolgd door een prachtige epiloog, Apausalyps Now, over de betekenis van kunst tijdens de eerste golf van de coronapandemie.
Waarom is het zo moeilijk voor ons om de impact van klimaatopwarming te begrijpen?
‘Dat komt vooral door de enorme schaal van het probleem. Dat we alle data hebben, maar tóch niet aan de noodrem trekken en radicaal andere keuzes maken, is omdat onze geest er niet op is ingesteld om zoiets omvangrijks werkelijk te kunnen bevatten. Dat het mogelijk is dat geologische fenomenen als gletsjers verdwijnen in de duur van één mensenleven is een ongekende gedachte. Het lijkt cultureel gezien niet op iets wat we kennen.
In Slaughterhouse-Five (Slachthuis Vijf, 1969) van Kurt Vonnegut zegt een karakter dat hij een antioorlogsboek schrijft. Daarop vragen anderen sarcastisch: “Waarom schrijf je geen anti-gletsjerboek?” Want het was toen net zo absurd om je een wereld zonder oorlog voor te stellen als een wereld zonder gletsjers. Maar slechts vijftig jaar later tref ik mezelf aan, terwijl ik een pro-gletsjerboek schrijf.
Tijdens conferenties van klimaatwetenschappers gaat het vooral over details en blijkt nergens uit dat er een catastrofe dreigt. Zelfs dan zie je een soort massa-apathie.
Als wetenschappers in een zwart gat kijken, zien ze ook niets. Je moet naar de periferie ervan kijken om te kunnen begrijpen hoe het de sterrenstelsels en sterren ernaast naar zich toetrekt. Een manier om het over klimaatverandering te hebben is daarom: het niet zozeer over het onderwerp zelf hebben, maar over het verleden en de toekomst.’
andri snaer magnason
Andri Snær Magnason (Reykjavik, 1973) is een van IJslands bekendste schrijvers. On Time and Water (2019) verschijnt in 24 talen. Magnason studeerde literatuurwetenschappen aan de Universiteit van IJsland en debuteerde in 1995 met een dichtbundel. Hij schreef het kinderboek The Story of the Blue Planet (1999) en de boeken LoveStar (2004), Dreamland, a Self-Help Manual for a Frightened Nation (2006) en The Casket of Time (2013). Hier vind je meer over de auteur.
Welke rol ziet u hierin voor de literatuur?
‘Ik denk dat iedere paradigmaverandering in de menselijke geschiedenis ook door kunst tot stand is gekomen. Alle nieuwe grote verhalen − het wereldbeeld van Copernicus, democratie, communisme, nationalisme en feminisme − zijn ontstaan door wetenschap en op intellectuele of filosofische gronden. Maar ze bereikten pas het niveau van paradigmawisseling op het moment dat ze belichaamd werden in kunst en literatuur, zowel goede als slechte.
Wetenschappers vertelden me dat mensen geen data begrijpen. We begrijpen de wereld door verhalen, want we zijn verhalende wezens. Dus ik denk dat literatuur niet alleen een belangrijke rol heeft, maar zag het bijna als een burgerplicht om mijn deel te doen om de noodzakelijke paradigmaverandering over de rand te helpen. Want we hebben hiervoor geen honderd jaar.’
‘Gletsjers zijn tijdelijke entiteiten geworden die kunnen verdwijnen in de levensduur van iemand die zo oud wordt als mijn grootmoeder nu is: 96.’
Fungeren in uw boek verhalen als de aantrekkelijke verpakking voor een moeilijke boodschap?
‘Ja, ik geloof in het motto van Mary Poppins: een lepel met suiker helpt om het medicijn te kunnen doorslikken. Bij onderwerpen als klimaatverandering is er een disconnectie tussen het hoofd en het hart. Wetenschappelijke data raken het brein, terwijl verhalen, metaforen en een meer poëtische taal het hart raken. Ik moest wel iets overwinnen om te schrijven over de belangrijke personen in mijn leven. Maar door het te hebben over mijn jongste dochter of grootmoeder omzeil ik de psychologische weerstand die veel mensen bij dit onderwerp hebben.
Ik ontdekte dat de verhalen over mijn grootouders een sterke connectie hebben met het antropoceen. Zij onderzochten gletsjers in de jaren vijftig en gingen in 1956 op huwelijksreis naar de gletsjer Vatnasjökull. In die tijd leken gletsjers nog een symbool van iets eeuwigs te zijn, zoals bergen en oceanen. Terwijl het nu tijdelijke entiteiten zijn geworden, die verdwijnen in de levensduur van iemand die zo oud wordt als mijn grootmoeder nu is: 96 jaar.
Toen gletsjers nog eeuwig leken: Magnasons grootouders gingen in 1956 op huwelijksreis naar de gletsjer Vatnasjökull.
Mijn andere grootvader was arts in de VS en opereerde daar Robert Oppenheimer, de vader van de atoombom die het einde van de Tweede Wereldoorlog betekende. Dit markeert volgens velen de start van het antropoceen, het tijdperk van de mens. Deze grootvader was al een klimaatvluchteling, want hij moest zijn huis in Florida opgeven, omdat de bewoners vanwege frequente orkanen voortdurend geëvacueerd moesten worden.’
Hoe verliep uw zoektocht naar een andere taal om te schrijven over klimaatverandering?
‘Ik merkte dat de taal die we normaal gebruiken tekortschiet bij dit onderwerp en heb er lang over nagedacht hoe je praat over iets dat zo groot is. Ik wilde in dit boek meteen naar de taal van het hart en erover schrijven met extreme oprechtheid, zodat het bijna de grens zou raken van wat mijn literaire smaak normaal is. Ik vond een boek uit de jaren veertig van de vorige eeuw waarin een dichter in lyrische bewoordingen vertelt over zijn beleving van de natuur in de IJslandse hooglanden. Zijn taal klinkt nu vreemd voor ons. Ik vroeg me af waarom we aarzelen om taal te gebruiken die getuigt van liefde voor de natuur.
Toen ik als activist vocht voor het behoud van de hooglanden, merkte ik al dat het geen argument was om te zeggen dat een gebied mooi was, of een ziel had. Ik moest me uitdrukken in een harde, economische taal en zeggen dat de hooglanden inkomsten uit toerisme zouden brengen, of ecologische systeemdiensten boden. We kregen te horen dat we mensen moesten vragen hoeveel ze ervoor wilden betalen. Volgens een econoom waren de hooglanden 50 miljoen dollar waard. Alsof je ze daarvoor zou verkopen….
Ik ontdekte dat er dogma’s gelden voor wat gezegd kan worden. Die probeer ik te doorbreken door te zoeken naar een ruimte om er anders over te praten. Zo wil ik mensen eraan herinneren dat we in een bepaald denksysteem zitten en dat dit ons in de steek heeft gelaten.
Nu alle indicatoren van onze planetaire metingen het falen van dit systeem laten zien, moéten we er vragen over stellen en het onderzoeken. In dit boek wilde ik de taal ook opschalen en zaken in een groter perspectief plaatsen. Daarvoor kan mythologie een bruikbaar instrument zijn, want daarin gaat het over de grote krachten: de zon en maan, tijd, dood en eeuwigheid en over wanneer de fundamenten gelegd worden, of wankelen. Ik wilde een soort mythologie voor de planeet schrijven, omdat in het antropoceen de invloed van de mens een grote geologische kracht is geworden. De goden besloten om hemel en aarde te scheiden en wij laten nu gletsjers in oceanen opgaan.’
De mythologie van een gehavende planeet: ‘De goden besloten om hemel en aarde te scheiden en wij laten nu gletsjers in oceanen opgaan.’
Over 200 of 150 jaar zullen er in IJsland geen gletsjers meer zijn. Wat is IJsland zonder ijs?
‘Dat is alleen land, net zoiets als Ierland. Waar nu nog gletsjers zijn, zullen dan mooie valleien zijn. Mensen zullen van dat landschap houden en al snel niet meer weten wat ze missen. Klimaatverandering zal de hele aarde raken en dus ook IJsland. Maar ik ben bezorgder dat de gletsjers veranderen in oceanen, waardoor de zeespiegel stijgt en veel kuststreken onbewoonbaar zullen worden.’
Maar is ijs niet de ziel van IJsland?
‘Gletsjers en de vulkanische activiteit geven IJsland een speciale status in de wereld. Dus ja, natuurlijk raken we iets bijzonders en moois kwijt. Maar IJsland was ooit helemaal bedekt met bossen en is al enorm veranderd sinds het werd gevonden door de Vikingen. Het land waarvan we nu houden, is ontstaan door landbouw sinds de Middeleeuwen en onduurzaam gebruik en we blijken ook te kunnen leven in lelijke steden.’
In Nederland kennen we het woord landschapspijn en het Engels kent het begripsolastalgia voor het verdriet om het verlies van een geliefd landschap. Kent het IJslands een soortgelijk woord?
Magnason denkt even na. ‘Nee: we kennen wel de term klimaatangst, maar hebben geen woord voor “het missen van gletsjers”. Mijn grootmoeder heeft het wel over de speciale geur ervan in de lente, waardoor ze ging verlangen naar gletsjertochten. En zij kent “gletsjerkoorts”: de liefde voor gletsjers en noemt dat een ongeneeslijke ziekte. Zij betreurt het verdwijnen van de gletsjers erg, want het is een bijzondere wereld die ze goed kent.
Altijd op de hoogte blijven van de beste verhalen? Schrijf je in op onze nieuwsbrief.
Meld je aan en ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland in je mailbox.
De meeste IJslanders bezoeken de gletsjers hoogstens in hun zomervakantie. Ze vinden het wel jammer dat hun uitzicht zal veranderen, maar lijken het verdwijnen van de gletsjers te accepteren. Ze vinden het ook niet erg als de zomers wat warmer worden. En sommigen zien nieuwe kansen, zoals mogelijkheden voor dammen vanwege het smeltwater, of kortere vaarroutes. Maar dat kunnen ook routes zijn voor klimaatvluchtelingen, of in een oorlog.
Je verheugen op de toegenomen transportmogelijkheden als het ijs verdwijnt is nogal naïef. Met klimaatverandering schop je namelijk een erg gevaarlijk beest, een slapende draak. Je kunt die niet vragen om op te schuiven, zonder dat je een klap van de staart kunt verwachten.’
In een beangstigend hoofdstuk beschrijft u hoe het smelten van de gletsjers in de Himalaya al eind deze eeuw het leven van een miljard mensen onmogelijk zal maken. Waarom hoor je hier zo weinig over?
‘Het is vrij nieuwe kennis. Omdat deze gletsjers zesduizend meter boven zeeniveau zijn, werd lang gedacht dat de effecten van klimaatopwarming klein zouden zijn. Maar de lokale temperatuurstijging is twee tot drie graden, dus bovengemiddeld. Deze gletsjers zijn enorme zoetwaterreservoirs. Het smelten ervan zal eerst leiden tot ernstige overstromingen en vervolgens tot extreme droogte. Er zijn delicate verdragen tussen Pakistan en India over waterdistributie. Als die onder druk komen, kan dat de grootste geopolitieke problemen veroorzaken waarmee de mensheid ooit is geconfronteerd.
Wij veroorzaken dit. We zien onszelf als mensheid als klein, maar zijn als Prometheus en produceren met het verbranden van fossiele brandstoffen de de grootste – merendeels onzichtbare – vuren die we ooit gezien hebben. De hoeveelheid CO2 die dit oplevert, is het equivalent van de uitstoot van 666 vulkanen die dag en nacht vuurspuwen. Wetenschappers wijzen erop dat vuren van deze omvang leiden tot massa-extinctie en dat wij de generatie zijn die vaarwel zegt tegen gletsjers en koraalriffen. Zij vertellen ons dat deze vuren de komende dertig jaar helemaal uit moeten.’
Groter dan taal: ‘De komende 100 jaar stijgt e zeespiegel en verzuren oceanen meer dan de afgelopen 50 miljoen jaar het geval was.’
‘Probleem is dat olie de wereld waarin we nu leven creëerde. Het bracht ons ongekende welvaart en we zijn verslaafd aan de superkrachten die het ons gegeven heeft. Wanneer aliens ons zouden observeren, zouden zij zich waarschijnlijk afvragen waarom we nog steeds zoveel fossiele brandstoffen gebruiken, met zulke destructieve gevolgen. Kijkend naar onze bibliotheken en al onze kennis, zouden ze waarschijnlijk aannemen dat we dit wel expres moeten doen.’
Maar we zijn niet erg rationeel, ben ik bang.
‘Dat zijn we zeker niet. Daarom vraag ik in het boek: als dít de uitkomst is van al onze rationele economische beslissingen en briljante technieken, zou het dan niet verstandiger zijn geweest om de aarde als heilig te zien? Als we heilige bossen, bergen en rivieren hadden, was de uitkomst waarschijnlijk rationeler geweest dan wat we nu zien. Als koeien heilig waren, was er minder ontbossing in de Amazone en als rivieren heilig waren voor ons, zouden we ze niet zo vervuilen.
Er zijn bewijzen dat de integriteit van de wetenschap bewust is aangevallen. Het was het officiële beleid van de regering-Trump om de impact van klimaatverandering te ontkennen en begrippen die ermee verband houden uit openbare stuken en van websites te verwijderen.
Er is ook bewijs dat mensen van big oil − wetende hoe het zat − deelnamen aan campagnes van klimaatontkenners en dezelfde methoden hanteerden als de tabaksindustrie. Ze hebben politie gekocht en ‘denktanks’ opgetuigd om het publiek in verwarring te brengen met tegenstrijdige berichten en valse wetenschap.
Volgens een in maart 2019 gepubliceerd rapport van de Britse ngo Influence Map, hebben de vijf grootste beursgenoteerde olie- en gasbedrijven (ExxonMobil, Shell, Chevron, BP en Total) in de drie jaar na de Klimaatovereenkomst van Parijs ruim 1 miljard dollar geïnvesteerd in misleidende klimaatgerelateerde informatie en lobbyactiviteiten om beleid om klimaatverandering aan te pakken uit te stellen, te controleren of te blokkeren. Ik vind dat deze mensen als eersten moeten worden berecht zodra er wetgeving is tegen ecocide, het grootschalig beschadigen of vernietigen van ecosystemen. Zij moeten worden opgespoord, zoals Simon Wiesenthal deed met oorlogsmisdadigers. Net als de verantwoordelijken voor de grootschalige branden in de Amazone.’
Familiegeschiedenis: Magnasons grootmoeder in 1939.
ongerept land
Magnason praat rustig en formuleert bedachtzaam, maar in de laatste zinnen klinkt zijn activistische bevlogenheid door. Datzelfde gebeurt als hij vertelt over zijn jarenlange strijd voor het behoud van de IJslandse hooglanden, toen grote delen ervan werden bedreigd vanwege de bouw van een dam voor een waterkrachtcentrale voor aluminiumsmelterijen.
‘Ongerept land zou onder water komen. Politici zeiden tegen ons: “Er is daar niets.” Maar toen we er gingen kijken, was het een prachtig gebied met bessen en wild!’
In zijn bestseller Dreamland. Selfhelp Manual for a Frightened Nation schreef Magnason kritisch over de economische argumenten voor de bouw van de dam. Hoewel delen van de hooglanden verloren zijn gegaan, is het gevecht volgens hem gewonnen. ‘We hebben het gebied teruggeëist door het te claimen, ook met taal. Door het een Nationaal Park te noemen werd het van niets “iets”.’
Corona heeft het proces vertraagd, maar het wordt waarschijnlijk ook officieel een Nationaal Park.
Om het bewustzijn van klimaatopwarming wereldwijd te vergroten, stelde Magnason zich in 2016 verkiesbaar als president, in IJsland een ceremoniële functie. Hij werd derde van negen kandidaten. ‘Ik dacht: we hebben iemand nodig die mensen met elkaar in contact kan brengen. Iedereen beantwoordt een e-mail als die van de president komt en die heeft toegang tot hoge autoriteiten. Maar ik vond het ook iets engs en betreurde het dat, als ik zou winnen, ik dit boek niet kon schrijven.’
‘We moeten gaan begrijpen dat de wildheid van de planeet een van de fundamenten voor ons overleven is.’
Een hoofdstuk gaat over uw jong gestorven oom John Thorbjarnason, een internationaal bekend krokodillenexpert. Waarom wilde u ook over biodiversiteit schrijven?
‘Als we alleen de klimaatcrisis aanpakken, hebben we nog steeds een dystopische planeet als we zoveel soorten hebben uitgeroeid. Dat zou een waardeloze wereld zijn. Biodiversiteitsverlies het hoofd bieden vraagt om een diepe culturele verandering waarbij we onszelf gaan zien als deel van de natuur, in plaats van als speciaal.
We moeten een relatie met de natuur terugvinden die vroegere generaties nog wel hadden, waarbij we meer waarde hechten aan onze natuurlijke omgeving dan aan spullen. Wetenschappers vertellen ons niet alleen dat we de komende twintig jaar af moeten van fossiele brandstoffen en koolstofnegatief moeten worden, maar ook dat we grote gebieden moeten herbebossen en rewilden. We moeten gaan begrijpen dat de wildheid van de planeet een van de fundamenten voor ons overleven is.
Moderne ideologieën als communisme en kapitalisme vergaten één klein detail, namelijk dat we leven op een planeet met biodiversiteit, ecosystemen, een atmosfeer en oceanen. Ze deden alsof dit alles grenzeloos was. De gevolgen zien we nu. Oceaanverzuring is een nieuw woord. Dat de pH verandert van 8,1 naar 7,7 lijkt een klein verschil, maar is als een explosie. Door verzuring kunnen schelpvormende diertjes moeilijker het voor hen noodzakelijke kalk aan het water onttrekken. Dat verstoort het ecosysteem van de oceanen dramatisch en maakt dat ze minder CO2 kunnen vastleggen uit de atmosfeer. Mensen lijken de impact hiervan nog steeds niet te begrijpen.’
Familiegeschiedenis: John Thorbjarnarson, de latere krokodillenexpert.
Misschien lijken we hierin op kikkers die langzaam gekookt worden in de pan?
‘Ja, ook met het coronavirus zie je dat wat we als normaal beschouwen snel opschuift. Dit zogeheten shifting baseline syndrome is ook het probleem met klimaatverandering. Misschien zijn bosbranden in Californië en Australië volgend jaar al niet meer in het nieuws, omdat die er ieder jaar zijn. Als we niet wakker worden en zien wat er gebeurt bestaat het gevaar dat we langzaam terechtkomen in ondraaglijke omstandigheden.
Om dat te doorbreken, verbind ik in het boek ons leven nu met de jaren vijftig van de vorige eeuw en schrijf ik over de zogeheten “diepe tijd”, waarmee een geologische tijdspanne wordt aangegeven. Ik bedacht de metafoor van de tijd die je kunt aanraken met je blote handen, de tijd waarop je directe invloed hebt, om duidelijk te maken hoe dichtbij het allemaal is.
De afgelopen decennia hebben we met hydro-elektriciteit en intensieve landbouw geprobeerd een soort machine te maken van de natuur. Dit werkte tot op zekere hoogte, maar het is niet duurzaam en niet iets waar onze kinderen op kunnen vertrouwen. Het was een tijdelijke oplossing. Klimaatverandering of oceaanverzuring was niemands bedoeling en we hebben lang oprecht gedacht dat we het leven van de volgende generaties verbeterden. Nu blijkt dat dit niet klopt, moeten we onze energie anders richten en bijna alles opnieuw ontwerpen, doordenken en berekenen. Op wereldniveau, want als alleen enkele landen dit doen, heeft dat te weinig effect.’
In het hoofdstuk ‘Misschien komt alles toch nog goed’ schrijft u over CO2-opslag. In hoeverre ziet u in technieken als deze een oplossing?
‘In dat hoofdstuk onderzocht ik nihilisme: alles laten gebeuren en niks doen, omdat we denken dat het toch geen zin heeft. De generaties na ons zullen die houding beschouwen als roekeloos gedrag. We moeten zoeken naar oplossingen, maar ik denk niet dat die uitsluitend technisch kunnen zijn. Ze zullen ook sociaal, cultureel, politiek en misschien ook spiritueel moeten zijn.
We weten dat we ongeveer duizend gigaton CO 2 moeten verwijderen uit de atmosfeer, maar nog niemand weet hoe. Tegelijk heeft de twintigste eeuw laten zien dat we nieuwe technieken kunnen verzinnen. Het is dus niet onrealistisch om aan te nemen dat er oplossingen komen waaraan we nu nog niet denken. Neem dit interview via Zoom. Toen ik studeerde leek dat nog sciencefiction, en nu doet iedereen het.
‘Ik kan niet anders dan optimistisch zijn. Ik denk dat we onze daadkracht op de korte termijn overschatten, maar op de lange termijn onderschatten.’
Tegen jongeren zeg ik: je kunt boos worden als je naar de data kijkt en natuurlijk hadden we in de jaren negentig serieus moeten beginnen om dit op te lossen, maar volgens wetenschappers hebben we de instrumenten om het te doen. En als we snel handelen, zeggen mensen straks misschien: je had toen van die alarmisten die zeiden dat de wereld zou eindigen, maar dat was niet zo.’
Dat zou mooi zijn, maar tot nu toe is wat we doen steeds too little too late. De VN waarschuwde onlangs dat we afkoersen op drie graden opwarming over een halve eeuw. Hoe optimistisch bent u?
‘Ik kan niet anders dan optimistisch zijn. Ik denk dat we onze daadkracht op de korte termijn overschatten, maar op de lange termijn onderschatten. De generatie van Greta Thunberg zal niet vergeten wat ze hebben geleerd. En waarschijnlijk komt erna een nog radicalere generatie. Tijdens de coronacrisis hebben jongeren gezien hoe de economie werd platgelegd door overheden om ziekte en dood te voorkomen. Wij zagen de economie nog zoals mijn grootouders de gletsjers zagen: als iets dat er altijd zou zijn, dat je niet werkelijk kon veranderen.
Jongeren hebben zich eenzaam gevoeld en zijn geconfronteerd met het verlies van kansen. Zij zullen het antwoord op klimaatverandering zien als iets relatief eenvoudigs, want corona kostte 20 procent van het bnp en het tegengaan van klimaatverandering slechts 5 procent: evenveel als alle militaire uitgaven. Zij zullen zich daarom afvragen: “We kunnen onze grootouders nog knuffelen, feestvieren en er is geen lockdown nodig? Wat is dan het probleem?”
Aan de snelheid waarmee de coronavaccins zijn ontwikkeld, zie je wat er mogelijk is als er werkelijk wordt opgeschaald. Diezelfde slagkracht moeten we nu ook laten zien op het gebied van energie, landbouw, reizen en transport, in hoe we bouwen en aluminium en cement maken. Voor jongeren geldt: het maakt niet uit welke opleiding je doet, maar je moet deel uitmaken van een ongekende verandering op eigenlijk alle vlakken. En het mooie is: je zou daarbij een hogere betekenis kunnen vinden, want er is zoveel laaghangend fruit. Dus de eerste tien jaar zie je enorme vooruitgang.’
De Nederlandse vertaling van On Time and Water verschijnt in februari 2022 bij De Geus.
