In de dichtbundel Tulpenwodka biedt Astrid Lampe een enerverende leeservaring. Woorden en zinnen buitelen over elkaar heen en de actualiteit is nooit ver weg. Het kan hermetisch lijken, maar bij goed lezen staat er gewoon wat er staat. Soms verhalend, dan weer associatief. Er zijn betekenisvolle herhalingen, spiegelingen, en volop enjambementen. Lampe spreekt soms over ervaringen, dan zijn het weer observaties of meningen en standpunten die worden verkondigd.
door Hein van Kemenade
Tulpenwodka is een bundel met meerdere lagen. Woorden als ‘pandemie’, ‘corona’, ‘mondkapjes’ ‘intelligente lockdown’ en een ‘virus dat viraal gaat’ duiden op een recent verleden dat we eigenlijk liever snel vergeten. Maar al in de eerste strofen slaat Astrid Lampe een andere toon aan: ‘de kolenmijn nu waterberging / het cultuurlandschap volkomen kaal / de kanarie // verkast verkist opgekrast / verkast verkist opgekrast // een nachtegaal zingt / doet wat-ie moet doen.’ Dan hoor ik Nescio.
Dieren, of het nu vogels zijn, beren, panters, slangen, insecten of nijlpaarden, spelen een rol. Het aanroepen van Gaia, moeder aarde, duidt op zorg voor de leefomgeving. Dat gloort door heel de bundel, zoals bijvoorbeeld in het gedicht ‘in mijn koffiezetapparaat zit een diertje verstopt’:
ondergronds maakt het bodemleven een vuist
het vreet zich door het bodemarchief vol poppenogen en snikkende uithalen het bindt zuurstof aan klei wij fietsen door gaia’s kennisbijbel in aardlagen opgeslagen
hoe duw je het donker weer terug in de postzegelgronden de eerlijke regenwormen rollen zich op in de bodem en gaan
in diapauze
het virus speurt naar onderliggend lijden de aarde is plat en de pathogenen poten hun jakobsladder in de permafrost
Pathogenen zijn ziektekiemen, via de jakobsladder kwam de engel naar Jakob bij zijn droom in de woestijn en de permafrost is de altijd bevroren grond.
Andere terugkerende beelden zijn onder andere het tafellinnen (ook van papier), seks en erotiek in vele vormen, coronaprotesten, sociale media, leven aan de zelfkant van de maatschappij, virtual reality, cultuur, bosbranden, stierenrennen in Pamplona, het slavernijverleden, #MeToo, incontinentie, gratis geld, vegetarisch eten, de brand in de Notre Dame, boosheid, rouw en troost. Het drinken van tulpenwodka zou dan verdovend kunnen werken, maar dat gebeurt in deze bundel niet.
Leestekens
Lampe vraagt zich af hoe haar poëzie zich verhoudt tot de chaos in de wereld. Of poëzie iets kan veranderen. Zij gebruikt geen hoofdletters en geen leestekens. Daardoor lijkt het alsof ‘het christendom’ een alternatief is, of ‘pimpampetten met de president’. Heerlijk vind ik dit taalspel. Nee, de leestekens mag de lezer zelf plaatsen. Dan wordt het volstrekt duidelijk. Ik citeer hoe het verder gaat:
de poëzie plaatst het paraffinealfabet van de verdwijnwoorden boven de wet en walg van de notoire spelbreker de poëzie schraapt het bakvet van de bodem keert de pan en maakt leven
keert de pan en maakt leven vult het pashok met verwantschappen
Daarna wordt in dit gedicht nog afgerekend met het christendom en de president. Paraffine is een weinig reactieve stof en verdwijnwoorden spreken de oude taal. Dan is toch duidelijk dat de dichter zich hier keert tegen de uitwassen van de moderne tijden: ‘de douchekop moet wennen aan het stemgeluid’, of: ‘op het scherm staan de vensters tegen elkaar open’. Poëzie is ook troost: ‘poëzie // sluit de gelederen / dit sterkt het ondermaatse’. Met een t. En:
poëzie is troost heet het en de schoonheid wisselt boompje wij wisselen van huidskleur de scheur in het schoolkostuum loopt door
in het notenschrift de woke waakhond blijft nog even aangelijnd het zuurtje wisselt hoorbaar van wang
Astrid Lampe laat je de chaos voelen van de wereld waarin wij leven. Ach, dan gaat het over een minister en gesponsorde mondkapjes, over een minister in broekpak en asfaltbelang die weer een andere aanvliegroute kiest en een boom gaat knuffelen. Feiten worden gefokt en op schoot bij de Viking is pijn fijn. Lees deze bundel! Met de juiste blik beleef je veel plezier.
Hoopvol
Toch is er hoop. Al klinkt dat programmatisch. In het gedicht ‘niets is pijnlijker’ wordt een hoopvolle toekomst bezongen. Al aan het begin van de bundel. De dichter moet daarna op haar handen zitten. Wat er allemaal niet passeert. Ik hoor ook kinderstemmen en aandacht voor kinderlevens. Zo op de achtergrond.
En met het exoskelet kan de dichter ver boven haar macht het onmogelijke mogelijk maken om te eindigen met: ‘het lukt je // met het talent dat je vleugels geeft/ aan je bijensterfte te ontsnappen’.
Vandaag verschijnt de Nederlandse vertaling van On time and Water, de bestseller van Magnason. ‘Met klimaatverandering schop je een slapende draak. Je kunt die niet vragen om op te schuiven, zonder dat je een klap van de staart kunt verwachten.’
‘Gletsjers kunnen duizend meter dik zijn. Dus je moet straks een lijn in de lucht tekenen, alsof je naar de kerstman op z’n slee wijst, en je voorstellen: daar, op die hoogte waren ze,’ zegt Andri Snaer Magnason via Zoom vanuit Reykjavik, terwijl hij uit het raam wijst.
‘De komende honderd jaar zullen gletsjers smelten, zal de zeespiegel stijgen en zullen oceanen meer verzuren dan de afgelopen 50 miljoen ooit het geval was. De gevolgen hiervan zijn moeilijk te bevatten. Het is complexer dan de geest kan begrijpen, omvangrijker dan al onze voorgaande ervaringen en groter dan taal,’ schrijft hij in On Time and Water, zijn internationale bestseller over water in de komende honderd jaar.
‘De vraag die ik mezelf stelde was: hoe kan ik schrijven over klimaatverandering, zonder dat het klinkt als een soort achtergrondruis die niet werkelijk doordringt en waarvan mensen vooral moe worden,’ zegt hij. Het resultaat is een bijzonder en ideeënrijk boek met persoonlijke herinneringen, familiegeschiedenis, verhalende non-fictie, mythologie en een verslag van twee ontmoetingen met de Dalai Lama, dat onder de huid van de lezer weet te kruipen. De 37 hoofdstukken worden gevolgd door een prachtige epiloog, Apausalyps Now, over de betekenis van kunst tijdens de eerste golf van de coronapandemie.
Waarom is het zo moeilijk voor ons om de impact van klimaatopwarming te begrijpen?
‘Dat komt vooral door de enorme schaal van het probleem. Dat we alle data hebben, maar tóch niet aan de noodrem trekken en radicaal andere keuzes maken, is omdat onze geest er niet op is ingesteld om zoiets omvangrijks werkelijk te kunnen bevatten. Dat het mogelijk is dat geologische fenomenen als gletsjers verdwijnen in de duur van één mensenleven is een ongekende gedachte. Het lijkt cultureel gezien niet op iets wat we kennen.
In Slaughterhouse-Five (Slachthuis Vijf, 1969) van Kurt Vonnegut zegt een karakter dat hij een antioorlogsboek schrijft. Daarop vragen anderen sarcastisch: “Waarom schrijf je geen anti-gletsjerboek?” Want het was toen net zo absurd om je een wereld zonder oorlog voor te stellen als een wereld zonder gletsjers. Maar slechts vijftig jaar later tref ik mezelf aan, terwijl ik een pro-gletsjerboek schrijf.
Tijdens conferenties van klimaatwetenschappers gaat het vooral over details en blijkt nergens uit dat er een catastrofe dreigt. Zelfs dan zie je een soort massa-apathie.
Als wetenschappers in een zwart gat kijken, zien ze ook niets. Je moet naar de periferie ervan kijken om te kunnen begrijpen hoe het de sterrenstelsels en sterren ernaast naar zich toetrekt. Een manier om het over klimaatverandering te hebben is daarom: het niet zozeer over het onderwerp zelf hebben, maar over het verleden en de toekomst.’
andri snaer magnason
Andri Snær Magnason (Reykjavik, 1973) is een van IJslands bekendste schrijvers. On Time and Water (2019) verschijnt in 24 talen. Magnason studeerde literatuurwetenschappen aan de Universiteit van IJsland en debuteerde in 1995 met een dichtbundel. Hij schreef het kinderboek The Story of the Blue Planet (1999) en de boeken LoveStar (2004), Dreamland, a Self-Help Manual for a Frightened Nation (2006) en The Casket of Time (2013). Hier vind je meer over de auteur.
Welke rol ziet u hierin voor de literatuur?
‘Ik denk dat iedere paradigmaverandering in de menselijke geschiedenis ook door kunst tot stand is gekomen. Alle nieuwe grote verhalen − het wereldbeeld van Copernicus, democratie, communisme, nationalisme en feminisme − zijn ontstaan door wetenschap en op intellectuele of filosofische gronden. Maar ze bereikten pas het niveau van paradigmawisseling op het moment dat ze belichaamd werden in kunst en literatuur, zowel goede als slechte.
Wetenschappers vertelden me dat mensen geen data begrijpen. We begrijpen de wereld door verhalen, want we zijn verhalende wezens. Dus ik denk dat literatuur niet alleen een belangrijke rol heeft, maar zag het bijna als een burgerplicht om mijn deel te doen om de noodzakelijke paradigmaverandering over de rand te helpen. Want we hebben hiervoor geen honderd jaar.’
‘Gletsjers zijn tijdelijke entiteiten geworden die kunnen verdwijnen in de levensduur van iemand die zo oud wordt als mijn grootmoeder nu is: 96.’
Fungeren in uw boek verhalen als de aantrekkelijke verpakking voor een moeilijke boodschap?
‘Ja, ik geloof in het motto van Mary Poppins: een lepel met suiker helpt om het medicijn te kunnen doorslikken. Bij onderwerpen als klimaatverandering is er een disconnectie tussen het hoofd en het hart. Wetenschappelijke data raken het brein, terwijl verhalen, metaforen en een meer poëtische taal het hart raken. Ik moest wel iets overwinnen om te schrijven over de belangrijke personen in mijn leven. Maar door het te hebben over mijn jongste dochter of grootmoeder omzeil ik de psychologische weerstand die veel mensen bij dit onderwerp hebben.
Ik ontdekte dat de verhalen over mijn grootouders een sterke connectie hebben met het antropoceen. Zij onderzochten gletsjers in de jaren vijftig en gingen in 1956 op huwelijksreis naar de gletsjer Vatnasjökull. In die tijd leken gletsjers nog een symbool van iets eeuwigs te zijn, zoals bergen en oceanen. Terwijl het nu tijdelijke entiteiten zijn geworden, die verdwijnen in de levensduur van iemand die zo oud wordt als mijn grootmoeder nu is: 96 jaar.
Toen gletsjers nog eeuwig leken: Magnasons grootouders gingen in 1956 op huwelijksreis naar de gletsjer Vatnasjökull.
Mijn andere grootvader was arts in de VS en opereerde daar Robert Oppenheimer, de vader van de atoombom die het einde van de Tweede Wereldoorlog betekende. Dit markeert volgens velen de start van het antropoceen, het tijdperk van de mens. Deze grootvader was al een klimaatvluchteling, want hij moest zijn huis in Florida opgeven, omdat de bewoners vanwege frequente orkanen voortdurend geëvacueerd moesten worden.’
Hoe verliep uw zoektocht naar een andere taal om te schrijven over klimaatverandering?
‘Ik merkte dat de taal die we normaal gebruiken tekortschiet bij dit onderwerp en heb er lang over nagedacht hoe je praat over iets dat zo groot is. Ik wilde in dit boek meteen naar de taal van het hart en erover schrijven met extreme oprechtheid, zodat het bijna de grens zou raken van wat mijn literaire smaak normaal is. Ik vond een boek uit de jaren veertig van de vorige eeuw waarin een dichter in lyrische bewoordingen vertelt over zijn beleving van de natuur in de IJslandse hooglanden. Zijn taal klinkt nu vreemd voor ons. Ik vroeg me af waarom we aarzelen om taal te gebruiken die getuigt van liefde voor de natuur.
Toen ik als activist vocht voor het behoud van de hooglanden, merkte ik al dat het geen argument was om te zeggen dat een gebied mooi was, of een ziel had. Ik moest me uitdrukken in een harde, economische taal en zeggen dat de hooglanden inkomsten uit toerisme zouden brengen, of ecologische systeemdiensten boden. We kregen te horen dat we mensen moesten vragen hoeveel ze ervoor wilden betalen. Volgens een econoom waren de hooglanden 50 miljoen dollar waard. Alsof je ze daarvoor zou verkopen….
Ik ontdekte dat er dogma’s gelden voor wat gezegd kan worden. Die probeer ik te doorbreken door te zoeken naar een ruimte om er anders over te praten. Zo wil ik mensen eraan herinneren dat we in een bepaald denksysteem zitten en dat dit ons in de steek heeft gelaten.
Nu alle indicatoren van onze planetaire metingen het falen van dit systeem laten zien, moéten we er vragen over stellen en het onderzoeken. In dit boek wilde ik de taal ook opschalen en zaken in een groter perspectief plaatsen. Daarvoor kan mythologie een bruikbaar instrument zijn, want daarin gaat het over de grote krachten: de zon en maan, tijd, dood en eeuwigheid en over wanneer de fundamenten gelegd worden, of wankelen. Ik wilde een soort mythologie voor de planeet schrijven, omdat in het antropoceen de invloed van de mens een grote geologische kracht is geworden. De goden besloten om hemel en aarde te scheiden en wij laten nu gletsjers in oceanen opgaan.’
De mythologie van een gehavende planeet: ‘De goden besloten om hemel en aarde te scheiden en wij laten nu gletsjers in oceanen opgaan.’
Over 200 of 150 jaar zullen er in IJsland geen gletsjers meer zijn. Wat is IJsland zonder ijs?
‘Dat is alleen land, net zoiets als Ierland. Waar nu nog gletsjers zijn, zullen dan mooie valleien zijn. Mensen zullen van dat landschap houden en al snel niet meer weten wat ze missen. Klimaatverandering zal de hele aarde raken en dus ook IJsland. Maar ik ben bezorgder dat de gletsjers veranderen in oceanen, waardoor de zeespiegel stijgt en veel kuststreken onbewoonbaar zullen worden.’
Maar is ijs niet de ziel van IJsland?
‘Gletsjers en de vulkanische activiteit geven IJsland een speciale status in de wereld. Dus ja, natuurlijk raken we iets bijzonders en moois kwijt. Maar IJsland was ooit helemaal bedekt met bossen en is al enorm veranderd sinds het werd gevonden door de Vikingen. Het land waarvan we nu houden, is ontstaan door landbouw sinds de Middeleeuwen en onduurzaam gebruik en we blijken ook te kunnen leven in lelijke steden.’
In Nederland kennen we het woord landschapspijn en het Engels kent het begripsolastalgia voor het verdriet om het verlies van een geliefd landschap. Kent het IJslands een soortgelijk woord?
Magnason denkt even na. ‘Nee: we kennen wel de term klimaatangst, maar hebben geen woord voor “het missen van gletsjers”. Mijn grootmoeder heeft het wel over de speciale geur ervan in de lente, waardoor ze ging verlangen naar gletsjertochten. En zij kent “gletsjerkoorts”: de liefde voor gletsjers en noemt dat een ongeneeslijke ziekte. Zij betreurt het verdwijnen van de gletsjers erg, want het is een bijzondere wereld die ze goed kent.
Altijd op de hoogte blijven van de beste verhalen? Schrijf je in op onze nieuwsbrief.
Meld je aan en ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland in je mailbox.
De meeste IJslanders bezoeken de gletsjers hoogstens in hun zomervakantie. Ze vinden het wel jammer dat hun uitzicht zal veranderen, maar lijken het verdwijnen van de gletsjers te accepteren. Ze vinden het ook niet erg als de zomers wat warmer worden. En sommigen zien nieuwe kansen, zoals mogelijkheden voor dammen vanwege het smeltwater, of kortere vaarroutes. Maar dat kunnen ook routes zijn voor klimaatvluchtelingen, of in een oorlog.
Je verheugen op de toegenomen transportmogelijkheden als het ijs verdwijnt is nogal naïef. Met klimaatverandering schop je namelijk een erg gevaarlijk beest, een slapende draak. Je kunt die niet vragen om op te schuiven, zonder dat je een klap van de staart kunt verwachten.’
In een beangstigend hoofdstuk beschrijft u hoe het smelten van de gletsjers in de Himalaya al eind deze eeuw het leven van een miljard mensen onmogelijk zal maken. Waarom hoor je hier zo weinig over?
‘Het is vrij nieuwe kennis. Omdat deze gletsjers zesduizend meter boven zeeniveau zijn, werd lang gedacht dat de effecten van klimaatopwarming klein zouden zijn. Maar de lokale temperatuurstijging is twee tot drie graden, dus bovengemiddeld. Deze gletsjers zijn enorme zoetwaterreservoirs. Het smelten ervan zal eerst leiden tot ernstige overstromingen en vervolgens tot extreme droogte. Er zijn delicate verdragen tussen Pakistan en India over waterdistributie. Als die onder druk komen, kan dat de grootste geopolitieke problemen veroorzaken waarmee de mensheid ooit is geconfronteerd.
Wij veroorzaken dit. We zien onszelf als mensheid als klein, maar zijn als Prometheus en produceren met het verbranden van fossiele brandstoffen de de grootste – merendeels onzichtbare – vuren die we ooit gezien hebben. De hoeveelheid CO2 die dit oplevert, is het equivalent van de uitstoot van 666 vulkanen die dag en nacht vuurspuwen. Wetenschappers wijzen erop dat vuren van deze omvang leiden tot massa-extinctie en dat wij de generatie zijn die vaarwel zegt tegen gletsjers en koraalriffen. Zij vertellen ons dat deze vuren de komende dertig jaar helemaal uit moeten.’
Groter dan taal: ‘De komende 100 jaar stijgt e zeespiegel en verzuren oceanen meer dan de afgelopen 50 miljoen jaar het geval was.’
‘Probleem is dat olie de wereld waarin we nu leven creëerde. Het bracht ons ongekende welvaart en we zijn verslaafd aan de superkrachten die het ons gegeven heeft. Wanneer aliens ons zouden observeren, zouden zij zich waarschijnlijk afvragen waarom we nog steeds zoveel fossiele brandstoffen gebruiken, met zulke destructieve gevolgen. Kijkend naar onze bibliotheken en al onze kennis, zouden ze waarschijnlijk aannemen dat we dit wel expres moeten doen.’
Maar we zijn niet erg rationeel, ben ik bang.
‘Dat zijn we zeker niet. Daarom vraag ik in het boek: als dít de uitkomst is van al onze rationele economische beslissingen en briljante technieken, zou het dan niet verstandiger zijn geweest om de aarde als heilig te zien? Als we heilige bossen, bergen en rivieren hadden, was de uitkomst waarschijnlijk rationeler geweest dan wat we nu zien. Als koeien heilig waren, was er minder ontbossing in de Amazone en als rivieren heilig waren voor ons, zouden we ze niet zo vervuilen.
Er zijn bewijzen dat de integriteit van de wetenschap bewust is aangevallen. Het was het officiële beleid van de regering-Trump om de impact van klimaatverandering te ontkennen en begrippen die ermee verband houden uit openbare stuken en van websites te verwijderen.
Er is ook bewijs dat mensen van big oil − wetende hoe het zat − deelnamen aan campagnes van klimaatontkenners en dezelfde methoden hanteerden als de tabaksindustrie. Ze hebben politie gekocht en ‘denktanks’ opgetuigd om het publiek in verwarring te brengen met tegenstrijdige berichten en valse wetenschap.
Volgens een in maart 2019 gepubliceerd rapport van de Britse ngo Influence Map, hebben de vijf grootste beursgenoteerde olie- en gasbedrijven (ExxonMobil, Shell, Chevron, BP en Total) in de drie jaar na de Klimaatovereenkomst van Parijs ruim 1 miljard dollar geïnvesteerd in misleidende klimaatgerelateerde informatie en lobbyactiviteiten om beleid om klimaatverandering aan te pakken uit te stellen, te controleren of te blokkeren. Ik vind dat deze mensen als eersten moeten worden berecht zodra er wetgeving is tegen ecocide, het grootschalig beschadigen of vernietigen van ecosystemen. Zij moeten worden opgespoord, zoals Simon Wiesenthal deed met oorlogsmisdadigers. Net als de verantwoordelijken voor de grootschalige branden in de Amazone.’
Familiegeschiedenis: Magnasons grootmoeder in 1939.
ongerept land
Magnason praat rustig en formuleert bedachtzaam, maar in de laatste zinnen klinkt zijn activistische bevlogenheid door. Datzelfde gebeurt als hij vertelt over zijn jarenlange strijd voor het behoud van de IJslandse hooglanden, toen grote delen ervan werden bedreigd vanwege de bouw van een dam voor een waterkrachtcentrale voor aluminiumsmelterijen.
‘Ongerept land zou onder water komen. Politici zeiden tegen ons: “Er is daar niets.” Maar toen we er gingen kijken, was het een prachtig gebied met bessen en wild!’
In zijn bestseller Dreamland. Selfhelp Manual for a Frightened Nation schreef Magnason kritisch over de economische argumenten voor de bouw van de dam. Hoewel delen van de hooglanden verloren zijn gegaan, is het gevecht volgens hem gewonnen. ‘We hebben het gebied teruggeëist door het te claimen, ook met taal. Door het een Nationaal Park te noemen werd het van niets “iets”.’
Corona heeft het proces vertraagd, maar het wordt waarschijnlijk ook officieel een Nationaal Park.
Om het bewustzijn van klimaatopwarming wereldwijd te vergroten, stelde Magnason zich in 2016 verkiesbaar als president, in IJsland een ceremoniële functie. Hij werd derde van negen kandidaten. ‘Ik dacht: we hebben iemand nodig die mensen met elkaar in contact kan brengen. Iedereen beantwoordt een e-mail als die van de president komt en die heeft toegang tot hoge autoriteiten. Maar ik vond het ook iets engs en betreurde het dat, als ik zou winnen, ik dit boek niet kon schrijven.’
‘We moeten gaan begrijpen dat de wildheid van de planeet een van de fundamenten voor ons overleven is.’
Een hoofdstuk gaat over uw jong gestorven oom John Thorbjarnason, een internationaal bekend krokodillenexpert. Waarom wilde u ook over biodiversiteit schrijven?
‘Als we alleen de klimaatcrisis aanpakken, hebben we nog steeds een dystopische planeet als we zoveel soorten hebben uitgeroeid. Dat zou een waardeloze wereld zijn. Biodiversiteitsverlies het hoofd bieden vraagt om een diepe culturele verandering waarbij we onszelf gaan zien als deel van de natuur, in plaats van als speciaal.
We moeten een relatie met de natuur terugvinden die vroegere generaties nog wel hadden, waarbij we meer waarde hechten aan onze natuurlijke omgeving dan aan spullen. Wetenschappers vertellen ons niet alleen dat we de komende twintig jaar af moeten van fossiele brandstoffen en koolstofnegatief moeten worden, maar ook dat we grote gebieden moeten herbebossen en rewilden. We moeten gaan begrijpen dat de wildheid van de planeet een van de fundamenten voor ons overleven is.
Moderne ideologieën als communisme en kapitalisme vergaten één klein detail, namelijk dat we leven op een planeet met biodiversiteit, ecosystemen, een atmosfeer en oceanen. Ze deden alsof dit alles grenzeloos was. De gevolgen zien we nu. Oceaanverzuring is een nieuw woord. Dat de pH verandert van 8,1 naar 7,7 lijkt een klein verschil, maar is als een explosie. Door verzuring kunnen schelpvormende diertjes moeilijker het voor hen noodzakelijke kalk aan het water onttrekken. Dat verstoort het ecosysteem van de oceanen dramatisch en maakt dat ze minder CO2 kunnen vastleggen uit de atmosfeer. Mensen lijken de impact hiervan nog steeds niet te begrijpen.’
Familiegeschiedenis: John Thorbjarnarson, de latere krokodillenexpert.
Misschien lijken we hierin op kikkers die langzaam gekookt worden in de pan?
‘Ja, ook met het coronavirus zie je dat wat we als normaal beschouwen snel opschuift. Dit zogeheten shifting baseline syndrome is ook het probleem met klimaatverandering. Misschien zijn bosbranden in Californië en Australië volgend jaar al niet meer in het nieuws, omdat die er ieder jaar zijn. Als we niet wakker worden en zien wat er gebeurt bestaat het gevaar dat we langzaam terechtkomen in ondraaglijke omstandigheden.
Om dat te doorbreken, verbind ik in het boek ons leven nu met de jaren vijftig van de vorige eeuw en schrijf ik over de zogeheten “diepe tijd”, waarmee een geologische tijdspanne wordt aangegeven. Ik bedacht de metafoor van de tijd die je kunt aanraken met je blote handen, de tijd waarop je directe invloed hebt, om duidelijk te maken hoe dichtbij het allemaal is.
De afgelopen decennia hebben we met hydro-elektriciteit en intensieve landbouw geprobeerd een soort machine te maken van de natuur. Dit werkte tot op zekere hoogte, maar het is niet duurzaam en niet iets waar onze kinderen op kunnen vertrouwen. Het was een tijdelijke oplossing. Klimaatverandering of oceaanverzuring was niemands bedoeling en we hebben lang oprecht gedacht dat we het leven van de volgende generaties verbeterden. Nu blijkt dat dit niet klopt, moeten we onze energie anders richten en bijna alles opnieuw ontwerpen, doordenken en berekenen. Op wereldniveau, want als alleen enkele landen dit doen, heeft dat te weinig effect.’
In het hoofdstuk ‘Misschien komt alles toch nog goed’ schrijft u over CO2-opslag. In hoeverre ziet u in technieken als deze een oplossing?
‘In dat hoofdstuk onderzocht ik nihilisme: alles laten gebeuren en niks doen, omdat we denken dat het toch geen zin heeft. De generaties na ons zullen die houding beschouwen als roekeloos gedrag. We moeten zoeken naar oplossingen, maar ik denk niet dat die uitsluitend technisch kunnen zijn. Ze zullen ook sociaal, cultureel, politiek en misschien ook spiritueel moeten zijn.
We weten dat we ongeveer duizend gigaton CO 2 moeten verwijderen uit de atmosfeer, maar nog niemand weet hoe. Tegelijk heeft de twintigste eeuw laten zien dat we nieuwe technieken kunnen verzinnen. Het is dus niet onrealistisch om aan te nemen dat er oplossingen komen waaraan we nu nog niet denken. Neem dit interview via Zoom. Toen ik studeerde leek dat nog sciencefiction, en nu doet iedereen het.
‘Ik kan niet anders dan optimistisch zijn. Ik denk dat we onze daadkracht op de korte termijn overschatten, maar op de lange termijn onderschatten.’
Tegen jongeren zeg ik: je kunt boos worden als je naar de data kijkt en natuurlijk hadden we in de jaren negentig serieus moeten beginnen om dit op te lossen, maar volgens wetenschappers hebben we de instrumenten om het te doen. En als we snel handelen, zeggen mensen straks misschien: je had toen van die alarmisten die zeiden dat de wereld zou eindigen, maar dat was niet zo.’
Dat zou mooi zijn, maar tot nu toe is wat we doen steeds too little too late. De VN waarschuwde onlangs dat we afkoersen op drie graden opwarming over een halve eeuw. Hoe optimistisch bent u?
‘Ik kan niet anders dan optimistisch zijn. Ik denk dat we onze daadkracht op de korte termijn overschatten, maar op de lange termijn onderschatten. De generatie van Greta Thunberg zal niet vergeten wat ze hebben geleerd. En waarschijnlijk komt erna een nog radicalere generatie. Tijdens de coronacrisis hebben jongeren gezien hoe de economie werd platgelegd door overheden om ziekte en dood te voorkomen. Wij zagen de economie nog zoals mijn grootouders de gletsjers zagen: als iets dat er altijd zou zijn, dat je niet werkelijk kon veranderen.
Jongeren hebben zich eenzaam gevoeld en zijn geconfronteerd met het verlies van kansen. Zij zullen het antwoord op klimaatverandering zien als iets relatief eenvoudigs, want corona kostte 20 procent van het bnp en het tegengaan van klimaatverandering slechts 5 procent: evenveel als alle militaire uitgaven. Zij zullen zich daarom afvragen: “We kunnen onze grootouders nog knuffelen, feestvieren en er is geen lockdown nodig? Wat is dan het probleem?”
Aan de snelheid waarmee de coronavaccins zijn ontwikkeld, zie je wat er mogelijk is als er werkelijk wordt opgeschaald. Diezelfde slagkracht moeten we nu ook laten zien op het gebied van energie, landbouw, reizen en transport, in hoe we bouwen en aluminium en cement maken. Voor jongeren geldt: het maakt niet uit welke opleiding je doet, maar je moet deel uitmaken van een ongekende verandering op eigenlijk alle vlakken. En het mooie is: je zou daarbij een hogere betekenis kunnen vinden, want er is zoveel laaghangend fruit. Dus de eerste tien jaar zie je enorme vooruitgang.’
De Nederlandse vertaling van On Time and Water verschijnt in februari 2022 bij De Geus.
‘Je moet wel blind zijn om de woede van jongeren niet op te pikken. Kijk naar de Greta Thunbergs in deze wereld,’ zegt Lydia Millet. Door haar baan als hoofdredacteur bij het Centre for Biological Diversity in Tucson – ze schrijft toegankelijke voorlichtingsteksten over klimaatverandering en bedreigde diersoorten – ziet Millet veelvuldig de woede van jonge mensen op onder andere sociale media. Die vormde voor haar de aanleiding voor De laatste zomer.
Een groep ouders die elkaar kent van de studietijd, huurt in de zomer een negentiende-eeuws landhuis aan een meer om daar vakantie te vieren. Hun kinderen, van wie de meeste naar de middelbare school gaan, zijn aan elkaar overgeleverd, terwijl de ouders de hele dag drinken, drugs gebruiken en seks hebben. De jongeren voelen diepe minachting voor hun ouders en onttrekken zich zoveel mogelijk aan hen. Als de kinderen terugkeren van een kampeertripje bij het water, treffen ze de ouders in paniek. Er is een orkaan op komst; storm en extreme regenval. Iedereen probeert voorbereidingen te treffen – de ouders en de kinderen op hun eigen manier – maar het landhuis loopt onder en de kinderen gaan op zoek naar een beter onderkomen. Hun ouders blijven achter.
Gek op de woestijn
Ik spreek Millet via Zoom. Ze verschijnt met een muts op en in een dikke donsjas in beeld, rillend: ‘Ik woon net buiten Tucson, Arizona midden in de woestijn, maar het kan hier behoorlijk koud zijn.’
Ze is gek op de woestijn vertelt ze. ‘Ik werd verliefd op de woestijn toen ik hier naar graduate school ging, waar ik overigens na een jaar mee ben gestopte om aan de Nicolas School of the Environment aan Duke University in Nort Carolina te studeren. Ik heb overal gewoond en voelde me thuis in New York en LA, maar op deze plek ben ik echt blij dat ik leef. Het is hier heel groen. Er zijn buitengewone cactussoorten in allerlei vormen, wilde dieren, mensen komen hier speciaal naartoe vanwege de grote diversiteit aan vogels, er zijn prachtige luchten, zonsondergangen, bergen. Ik heb een schrijfhuisje naast mijn huis waar ik twee uur per dag aan mijn boeken schrijf. Het is een wrakkig huisje dat uit elkaar valt van ellende, de dakgoten hangen op de grond, maar soms zit ik buiten en dan zie ik konijnen, vogels en soms ook ratelslangen. Het is hier heerlijk.’
Ik las dat Arizona naar verwachting meer zal lijden onder de klimaatverandering dan andere Amerikaanse staten.
‘In Arizona zijn veel natuurbranden, er is hitte, droogte en watergebrek, maar dat geldt ook voor de andere westerse staten. Californië, de Pacific Utah en New Mexico lopen risico op serieuze hittegolven en watertekorten. Zuid-Florida loopt op dit moment het grootste risico door het stijgen van de zeespiegel; het zoute water zorgt ervoor dat drinkwater uitgeput raakt.’
‘Bijna alle regenval hier kwam altijd van de moesson. Maar tegenwoordig is het droog tijdens de moesson en is er meer regen in de winter.’
Wat merkt u van de klimaatverandering?
‘Bijna alle regenval hier kwam altijd van de moesson. Maar tegenwoordig is het droog tijdens de moesson en is er meer regen in de winter. Hierdoor raken flora en fauna van de leg. Het is moeilijk te zeggen of dit rechtstreeks aan de klimaatverandering is toe te schrijven, maar de meeste onderzoekers zien wel een verband. Het is ook moeilijk te voorspellen wat dit op de langere termijn zal betekenen. Als planten eerder of later bloeien, heeft dat invloed op de levenscycli van dieren die hierop rekenen. We vrezen voor de woestijn, de dieren en de vegetatie. De woestijn heeft hoe dan ook een fragiel klimaat.’
Zijn de inwoners van Arizona zich bewuster van de urgentie van de klimaatproblematiek?
‘Het geloof van mensen in de klimaatverandering – en ik zeg met opzet “geloof”, want op die manier wordt het hier gepresenteerd – hangt nauw samen met hun politieke voorkeur. De meeste ontkenners van de klimaatverandering zijn Republikeinen. Democraten zien de ernst van het probleem wel in. Ik woon net buiten Tucson, waar toevallig aardig wat Democraten wonen. Maar in Phoenix, een grotere stad hier in de omgeving, wonen meer Republikeinen. Helaas zijn mensen in Arizona zich niet bewuster van het probleem dan inwoners van andere Amerikaanse staten.’
Uit een statistisch onderzoek door Cambridge in 2020 bleek dat 19 procent van de Amerikanen de klimaatverandering ontkent. Daarmee kent Amerika na Indonesië (21 procent) de meeste klimaatontkenners.
‘Ik ben niet eerder zo ongerust geweest als het gaat om mijn cultuur en land als de afgelopen vijf, zes jaar. Zeker sinds Donald Trump aan de macht is geweest, is het angstaanjagend en vervreemdend geworden om hier te wonen. Amerikanen zijn veel onwetender en afwijzender ten opzichte van de klimaatverandering dan mensen in Europa. Dat komt omdat Amerika meer gesegregeerd is. In Amerika bestaat echt een culturele tweedeling. Als je literaire boeken schrijft of over klimaat, ben je altijd aan het prediken voor eigen parochie. Mijn lezerspubliek is al geïnteresseerd en maakt zich ook zorgen om de toekomst.’
‘Het is moeilijk om over het klimaat te schrijven en niet in clichés te verzanden. Ik wilde een speelse roman schrijven waarin humor en ernst met elkaar verweven zijn.’
U schreef eerder de dystopische Young Adult-klimaatroman Pills & Starships (2016), waarin twee jongeren geconfronteerd worden met voedsel- en waterschaarste, massa-immigratie en een geboorteverbod. U was nog niet klaar met het onderwerp?
‘Pills & Starships was een leuk uitstapje naar de Young Adult-literatuur, maar omdat bijna niemand mij kent als YA-auteur, is dat boek nauwelijks gelezen. Het is moeilijk om over het klimaat te schrijven en niet in clichés te verzanden. In De laatste zomer wilde ik me richten op de woede van de generatie van mijn kinderen over het falen van hun ouders om hen en de rest van de wereld te beschermen. Ik wilde een speelse roman schrijven waarin humor en ernst met elkaar verweven zijn.’
Het vertelperspectief ligt bij de zeventienjarige Evie. Zij doet namens de kinderen verslag van de desastreuze zomer. Het vertelperspectief is ‘we’ en de ouders zijn ‘ze’.
Uit het boek: ‘Ja, het was bekend dat we niet jong konden blijven. Maar dat was op een of andere manier moeilijk te geloven. Je kon over ons zeggen wat je wilde, maar we hadden sterke, sierlijke armen en benen. Dat besef ik nu. (…) We bezaten de vitaliteit van pasgeborenen. Relatief gezien. En nee, zo zouden we niet eeuwig blijven. Dat wisten we, op een rationeel niveau. Maar het idee dat de waardeloze figuren die door het grote huis wankelden een visioen waren van wat ons te wachten stond – nooit ofte nimmer. Hadden ze ooit een doel gehad? Een simpel gevoel van zelfrespect?’
Evie en haar negenjarige broertje Jack lijken totaal onthecht. Ze minachten hun ouders. Is dat zorgwekkend?
Millet lacht: ‘Nou ja, iedereen ziet zichzelf vanaf een bepaalde leeftijd helemaal los van zijn ouders. Maar zelfs als mijn kinderen boos op me zijn of me stom vinden, zijn ze natuurlijk niet echt onthecht. Omdat de ouders en kinderen in dit boek generaties representeren, was ik niet geïnteresseerd in de nuances van interpersoonlijke relaties. Het is een boek van de grote gebaren van de tweedeling.’
De ouders in uw roman zijn artistieke, hoogopgeleide figuren. Daarvan zou je meer betrokkenheid verwachten. U schrijft: ‘De ouders hielden vast aan een tactiek van ontkenning. Niet echt het ontkennen van de wetenschap – ze waren liberaal. Het was eerder een ontkenning van de werkelijkheid.’
‘De ouders zijn wetenschappelijk opgeleid, komen uit kunstzinnige milieus, ze zijn geen Republikeinen of superrijken, maar ze zijn toch niet doordrongen van de ernst van het probleem. Toen ik in de jaren negentig in New York en LA woonde, was ik gechoqueerd door de desinteresse van mijn generatie. De kunstwereld en de uitgeverswereld toonden nauwelijks belangstelling voor het klimaat. Tot het moment dat een zekere betrokkenheid een manier werd om in je bestaansrecht te voorzien of ze zich ervan bewust werden dat de nationale veiligheid in het geding was. Nu verkeren ze vaak in het centrum van betrokkenheid, maar dat is schromelijk laat. De gelatenheid van mensen heeft me mateloos geïrriteerd en dat doet het nog steeds.’
‘Het is een angstaanjagende tijd. Amerika moet bang zijn en niet berustend. We moeten bereid zijn om te strijden.’
Helpt schrijven?
‘Ik aarzel om te zeggen dat het me helpt om me aan te passen. Het is een angstaanjagende tijd. Amerika moet bang zijn en niet berustend. We moeten bereid zijn om te strijden.’
Het beeld dat u van de hedonistische ouders schetst, kwam op me over als een vorm van overdrijving. Dat is het niet?
‘Omdat ik de twee generaties steeds als groep benader en niet als individuen uitlicht, wordt dat beeld krachtiger. De ouders zijn allemáál dronken, allemáál aan de XTC, ze hebben allemáál een orgie. Het vertelperspectief ligt natuurlijk bij de kinderen die de ouders als groep bekijken en dan komen ze er niet goed vanaf. Maar ik vind hun gedrag niet uitzonderlijk. De antivaxers en Trump-stemmers illustreren dat deze roman geen extreme gang van zaken voorspiegelt.’
Hoe zou u de generatie van de ouders omschrijven?
‘De generatie van de ouders is generatie X. Ik ben 53 en schrijf dus in zekere zin over mezelf. Mijn generatie is erg passief, politiek onthecht en zelfingenomen. We hebben verzaakt in de morele plicht die we naar onze kinderen hebben. We zijn niet echt betrokken geweest in de opvoeding van onze kinderen, we hebben geen leefbare wereld voor ze achtergelaten. Opvoeding gaat verder dan je kinderen chips geven, televisie laten kijken en kleren voor ze kopen. Het beschermen van de planeet en een goede wereld achterlaten voor je kinderen en hun kinderen, hoort daar ook bij.’
‘We vieren zelfingenomenheid en noemen het “vrijheid”. Dat zie je ook in deze pandemie: mensen geloven echt dat geen mondmasker dragen en je niet laten vaccineren een uiting van vrijheid is.’
De ouders in uw roman lijken ook niet erg betrokken bij hun kinderen. Herkent u dat ook bij uzelf?
‘Ik ben schuldig aan alles wat de ouders in het boek doen. Het is niet dat we niet om de kinderen geven, we weten niet hóe we ze moeten beschermen. Hun visie op ouderschap is erg nauw. Ze zijn puur gericht op basale vormen van bescherming, maar ze kijken niet naar het grotere plaatje. Ze kijken niet verder naar de verantwoordelijkheid voor een grotere groep dan alleen zichzelf. Ze zijn egoïstisch. Dit is zo ingebakken in de Amerikaanse cultuur, we vieren zelfingenomenheid en noemen het “vrijheid”, want dat klinkt glorieus. Dat zie je ook in deze pandemie: mensen geloven echt dat geen mondmasker dragen en je niet laten vaccineren een uiting van vrijheid is. Egoïsme wordt verpakt als vrijheid.’
De generatie van de kinderen, generatie Z, komt er goed van af in dit verhaal, maar het vertelperspectief ligt bij de kinderen. Heb je ook kritiek op deze generatie?
‘De zwaktes van jongeren zijn in iedere tijd dezelfde; ze zijn narcistisch en arrogant. Iedere generatie weet het beter dan haar ouders. Dat is een logisch gevolg van de terugtrekkende beweging die je maakt in je zoektocht naar autonomie. Als we jong zijn, lijden we allemaal aan de kwaal dat we denken dat we het centrum van het universum zijn en dat onze inzichten uniek zijn. In sommige passages beschrijf ik de absolute afkeer die tieners kunnen voelen als ze naar hun ouders kijken. Mijn dochter wordt bijna achttien en mijn zoon is veertien. Ik danste altijd met mijn kinderen in de woonkamer, maar op een gegeven moment vonden ze dat verschrikkelijk gênant. Dat was al vanaf hun negende of tiende het geval. Het ongemak dat ze voelen omdat ze zich met je identificeren is te groot.’
Jack, het negenjarige broertje van Evie, krijgt van een van de moeders een geïllustreerde kinderbijbel. Hij is totaal gefascineerd door het boek en met name door het verhaal over de Ark van Noach. De parallel tussen de zondvloed en de desastreuze gevolgen van een orkaan zijn zo gelegd. De Bijbel vormt voor hem het uitgangspunt voor een eigen moderne religieuze theorie waarin religie en wetenschap hand in hand gaan: God is gelijk aan de natuur en de wetenschap is de Heilige Geest.
‘Ik erger me aan de valse tweedeling in de Amerikaanse cultuur, waarin religie en wetenschap tegenover elkaar worden geplaatst. Deze tegenstelling is onjuist en destructief. Dat probeerde ik ook aan te tonen in mijn roman Sweet Lamb of Heaven (2016). Je kunt religieus zijn en in wetenschap geloven zonder blasfemisch te zijn. Ik heb een toegankelijke vorm gevonden om deze twee te verenigen in de theorie van dit kleine jongetje.’
De titel van de Nederlandse vertaling van uw roman is De laatste zomer, waarom niet Een kinderbijbel (A Children’s Bible)?
‘In veel landen vonden uitgevers dat een ongemakkelijke titel, men was bang dat de titel misleidend zou zijn, dat lezers zouden denken dat het een christelijk boek zou zijn. Op Amazon verschenen wat reacties van boze lezers die teleurgesteld waren, omdat het geen christelijk boek bleek te zijn.’
Bent u zelf religieus?
‘Ik ben opgegroeid in een seculier huishouden. Mijn ouders waren atheïst. Ik bezocht wel gebedshuizen met vrienden. Ik ging naar de synagoge, een Anglicaanse kerk, de katholieke kerk. Mijn moeder komt uit Georgia in het Zuiden, zij is wel religieus opgevoed en als we haar ouders bezochten, keek ik altijd in haar geïllustreerde kinderbijbel. Daar was ik erg door gefascineerd. Ik ben altijd heel erg geïnteresseerd geweest in religie en voel me ertoe aangetrokken.’
Vragen deze ontregelende tijden om een vorm van religie?
‘Natuurlijk heeft religie voor veel problemen gezorgd, maar ik denk dat we wel een religie kunnen gebruiken die ons vertelt dat we vriendelijk en respectvol voor elkaar, de dieren en de natuur moeten zijn. Die gedachte is in bijna alle religies aanwezig. Ik denk dat veel mensen nu erg eenzaam zijn. Gemeenschapszin of het gevoel ergens bij te horen is voor mensen erg belangrijk. Daarom denk ik dat religie in al haar verscheidenheid in toenemende mate belangrijk zal zijn.’
‘De enige manier om hoopvol te zijn, is door in actie te komen. Als je in actie komt, heb je hoop, en niet andersom.’
Uw boek eindigt ergens tussen hoop en wanhoop. Waar bevindt u zich?
‘Ondanks de realiteit ben ik hoopvol. Wanhoop is niet vruchtbaar. De enige manier om hoopvol te zijn, is door in actie te komen en niet aan de zijlijn te gaan zitten wachten. Als je in actie komt, heb je hoop, en niet andersom.’
Kun je als schrijver van betekenis zijn?
‘Ik houd van schrijven, maar het is niet hetzelfde als activisme. Goede literatuur is altijd politiek. Het is iets, maar het weegt niet op tegen politieke actie en daden.’
Klimaatfictie
Nu de klimaatopwarming een feit is en het nieuws wordt overspoeld met de gevolgen daarvan – overstromingen, bosbranden en orkanen – voelen veel auteurs de behoefte om hier op te reflecteren in romans, thrillers en poëzie, ook wel cli-fi genoemd.
Lydia Millet tipt:
Diane Cook; De nieuwe wildernis Bea en haar vijfjarige dochter Agnes verlaten de ongezonde stad vol smog om met een groep vrijwilligers deel te nemen aan een radicaal experiment: ze moeten leren overleven in de wildernis zonder zich ergens definitief te vestigen of sporen achter te laten.
Jenny Offil; Weersverwachting Lizzie werkt als bibliothecaresse aan de universiteit waar ze wilde promoveren. Haar voormalige promotor, een klimaatwetenschapper en populaire podcasthost, vraagt haar om te helpen bij het beantwoorden van brieven van mensen die zich zorgen maken om het klimaat en religieuze eindtijddenkers. Hoe meer Lizzie zich verdiept in de materie, hoe minder ze zich opgewassen voelt tegen het leven.
Jessie Greengrass; The high house (niet in Nederlandse vertaling verschenen) Aan de vooravond van een reeks alles verwoestende stormen worden Caro en haar halfbroertje Pauly door hun ouders naar The High House gestuurd. Het huis ligt op een heuvel boven de zee en beschikt over een door water aangedreven generator, een groentetuin en een schuur vol benodigdheden om te overleven. Een oudere man en zijn dochter wachten hen daar op. Zijn de vier opgewassen tegen een zelfvoorzienend bestaan in een post-apocalyptische wereld?
Klimaatfictie van Nederlandse auteurs
Jan Willem Anker; Vichy (‘Liefde in tijden van klimaatverandering.’) Ellen de Bruin; Onder het ijs (Een groep klimaatwetenschappers doet onderzoek op een schip in het Noordpoolgebied.) Adriaan van Dis; Klifi (De republiek Nederland likt haar wonden na een orkaan en het volk schikt zich in een president die klimaatproblemen ontkent.) Lieke Marsman; Het tegenovergestelde van een mens (‘Lieke Marsman kantelt onze ideeën over klimaatverandering en identiteit.’) Eva Meijer; De nieuwe rivier (‘Een hallucinante eco-detective’)
Klimaatpoëzie:
Geert Buelens; Ofwa. (‘De samenleving staat onder hoogspanning. De planeet is vergiftigd. De dichter probeert homeopathie door verongelijkt, woedend, al te zeker van zichzelf de tegenstellingen op scherp te zetten.’) Zwemlessen voor later, gedichten geschreven door honderd klimaatdichters onder redactie van Joke van Leeuwen en Bart Moeyaart.
Maartje Smits; Hoe ik een bos begon in mijn badkamer. (‘Nu klimaatverandering niet langer te ontkennen valt, moeten we ons opnieuw verhouden tot de natuur.’)
The only way forward is up. Het motto waarmee Patrique Zaman dinsdag het nieuwste model van zijn drone startup Avy onthulde, laat aan duidelijkheid weinig te wensen over. De Aera is een oranje vliegende vleugel heeft een spanwijdte van bijna 2,5 meter en kan ook prima opstijgen en landen. Verticaal. Maar dan komt wat hem onderscheidt van zoveel andere drones: eenmaal in de lucht draait hij zijn motoren en zet hij horizontaal flink de sokken erin.
Drones for good
En dat houdt de Aera, een zelfstandig vliegende VTOL-drone, ook veel langer vol dan de doorsnee elektrische horzels: tot 100 kilometer reikt zijn actieradius, met een kruissnelheid van rond de 90 kilometer per uur. Veilig, en door weer en wind. En dan zeult hij ook nog een lading van 3 kilo mee, desgewenst gekoeld door een ingebouwde ijskast.
Dat klinkt als een nuttige hulp op vleugels, en dat is exact wat de ondernemer erachter drijft: Zaman focust zich op drones for good. Drones die helpen bij het bestrijden van brand, die medicijnen op lastig te bereiken plekken afleveren of goederen kunnen vervoeren door de lucht, als bij een ramp de bestaande infrastructuur is verwoest.
Web van drones
Als om te onderstrepen hoe veelomvattend de visie van de drone-ondernemer is, lanceert hij niet die enkele oranje vleugel, maar een Drone Response Network. Zijn klanten beschikken straks over een web van drones die vanaf hun eigen landings/laadstation op elk moment in actie kunnen komen. Hun hangar in vestzakformaat opent zich, en ze zijn klaar voor de start. Volledig autonoom, en buiten het zicht van welke bestuurder of piloot dan ook.
Best revolutionair, maar geen luchtkasteel. In de vier jaar van zijn bestaan heeft Avy de toestellen die het in eigen huis ontwikkelt ingezet om in Noord-Holland de brandweer overzicht te bieden bij natuurbranden of andere incidenten. Zamans drones vlogen voor het Deense Falck medicijnen of monsters met spoed naar hun bestemming en waken over bedreigd wild in Zuid-Afrika. En het zijn meer dan alleen vrijblijvende pilots: de klanten van Avery betalen voor de vloot van inmiddels 25 drones. En ze zitten met smart te wachten op de roll-out van dat beloofde Drone Response Network.
‘Dit is een gamechanger,’ zegt zegt dronepionier Zaman. ‘We gaan zo snel mogelijk opschalen om over 2,5 jaar 500 drones de lucht in te krijgen’, ‘Niet omdat ik dat mijn investeerder heb beloofd, maar omdat ik aan de vraag van klanten wil voldoen.’ Dinsdagavond werd er inderdaad een klein feestje gevierd na de – helaas online – lancering, ‘maar morgen moeten we gewoon weer door.’
Toch staat Zaman na de presentatie graag even stil bij wat er in vier jaar is bereikt. Want Avy komt van ver, en heeft ongelofelijk veel dingen zelf moeten uitvogelen. ‘De technologie bestond nog niet, de markt bestond nog niet en er waren nog geen regels voor dit soort toestellen.’
Shawn Harris investeert
Anders dan je zou verwachten omringde Avy zich niet met een legertje Delftse lucht- en ruimtevaartingenieurs of partners uit de vliegtuigindustrie. Het is gevestigd op een bedrijventerrein in Amsterdam-West. En ook de investeerder is geen usual suspect uit de industrie. Shawn Harris, ‘Avocadokoningin’, ‘Dragon’ maar vooral een doorgewinterde ondernemer, is al die jaren de enige geldschieter geweest. Als eerbetoon is de hagelnieuwe Aera oranje gespoten, de kleur van Harris’ investeringsmaatschappij Orange Wings.
Samen hebben ze het wiel zo’n beetje opnieuw moeten uitvinden. ‘Toen ik begon, dacht ik nog heel opportunistisch te kunnen meeliften op bestaande technologie, maar dat viel tegen.’ Bestaande luchtvaartbedrijven of experts waren vaak vooral goed op één deelterrein van de avionica. ‘Het was lastig om mensen te vinden die het geheel kunnen overzien. En autonoom vliegen is ook iets heel anders dan wat de luchtvaart de afgelopen honderd jaar heeft gedaan. Daarom heeft het team hier allerlei achtergronden: mensen die bij Tesla aan de auto pilot hebben gewerkt bijvoorbeeld.’
Outside the box
Zelf studeerde Zaman natuurwetenschappen. ‘Ik heb dus een theoretische achtergrond maar heb me helemaal moeten verdiepen in de techniek rond autonoom vliegen, dat was lastig. Maar we nemen de pioniersrol op ons, dan is het juist een voordeel om een buitenstaander te zijn. Dat geeft ruimte om outside the box te denken in een wereld waarin vliegtuigen er al zo lang hetzelfde uitzien. Je mag wel stellen dat we voldoen aan dat fenomeen van building the plane while flying it.’
De coronapandemie was een geluk bij een ongeluk, stelt Zaman. ‘We waren al enorm hard aan het groeien. Maar doordat projecten stil kwamen te liggen, konden we ons de afgelopen twee jaar op de ontwikkeling van ons nieuwe toestel storten. We hebben alle lessen van de afgelopen jaren vertaald in een model dat superveilig en super bedrijfszeker zijn werk doet.’ De nieuwe Aera vliegt anderhalf keer zo ver als zijn voorganger, neemt de dubbele lading mee en kan bij veel slechtere weersomstandigheden worden ingezet.
Vliegtuigen achterhaald
De techniek is er dus, en werkbare regelgeving inmiddels ook. ‘In Europa kunnen we vergunningen krijgen om met dit type toestel lange afstanden te vliegen zonder piloot. Op een hoogte van 120 a 130 meter, maar nog niet in alle gebieden: binnen de bebouwde verwacht ik ergens komende zomer nieuwe regels.’ In Afrika, de tweede regio waarop Avy zich richt, zijn de normen iets rekkelijker. ‘We kregen ergens het 06-nummer van de luchtverkeersleider in een land. Die zei: stuur maar een appje zodra jullie de lucht ingaan.’
Want met de uitrol van netwerken met hulpdrones is de komende jaren pas de eerste stap op weg naar de impact die Zaman wil maken met Avy. ‘Dat is de metric waaraan we alles wat we doen ophangen: we willen een impuls geven aan de luchtvaartindustrie om te veranderen. Onze toestellen zullen telkens groter worden, zodat je straks geen helikopter meer zult zien. En uiteindelijk zullen alle vliegtuigen zoals we die nu kennen, achterhaald zijn. En dat is ook hard nodig, als je weet dat de luchtvaart verantwoordelijk is voor 12 procent van de wereldwijde co2-uitstoot.’
Autonoom en duurzaam is de toekomst die Zaman voor zich ziet. ‘De lucht is leeg en biedt enorme kansen die we nog maar amper benutten. We lossen nu nog heel veel vervoer over land op, waar het enorme problemen veroorzaakt. Als ik dan op een snelweg door de Veluwe rijd, denk ik: zo jammer dat dit nodig is.’
Bezinning en het de verantwoordelijkheid nemen voor ons voortbestaan, ofwel het tussen de oren hebben van de huidige catastrofale planeetproblemen, staan uiteraard voorop bij de wereldwijde effectieve aanpak. Naast de 1400 wetenschappers van het IPCC 2021 vroegen de redacties van 220 medische tijdschriften al aandacht voor de impact van de klimaatcrisis op onze gezondheid. Kort daarop ook de grote kerkgenootschappen die om het redden van de schepping vragen.
De boodschap: politiek en beleidsmakers moeten met spoed ingrijpen voordat het echt te laat is. Nederland blijft Europees gezien duidelijk achter bij de aanpak van de drie GPPs. Is dat politieke onkunde en onwil of spelen er andere belangen een rol? Meer dan mooie woorden en dooddoeners zoals alleen actie indien ‘haalbaar en betaalbaar’ zit er vaak niet in, enkele positieve uitzonderingen daargelaten.
De klimaatcrisis
De meest bekende van de grote drie planeetproblemen is de klimaatcrisis. Zeer complex, want het gaat om opwarming, CO2-uitstoot (broeikasgassen), orkanen, heftige (plaatselijke) regenval met overstromingen, zinderende hitte met extreme droogte, ernstige luchtverontreiniging, immense bosbranden, stijging van de zeespiegel, tot voorheen ongekende klimaatschommelingen en oprukkende tropische ziekten of andere epidemieën. Daaraan gekoppeld geopolitieke strijd en grote vluchtelingenstromen Het behoeft geen betoog dat dit allemaal heel slecht is voor de wereldgezondheid.
Onlangs kwam er een nieuw (2021) IPCC-rapport uit. Zo’n 1400 wetenschappers van de het Intergovernmental Panel on Climate Change verzamelde expliciet wetenschappelijk bewijs voor dat het echt heel slecht gaat met de leefbaarheid van de aarde. Wie dit rapport te taaie stof vindt, kan het beeldender en boeiender nalezen in boeken zoals 6 Graden en De onbewoonbare aarde.
220 medische redacties
De 220 redactionele commentaren in gerenommeerde medische vakbladen spreken van de grote problemen bij het overschrijden van de 1,5 graden Celsius opwarming (t.o.v. het pre-industriële tijdperk). En bij drie graden opwarming hebben we het zo ongeveer met onze gezondheid, welzijn en welvaart gehad.
Kijk verder dan corona, wordt benadrukt. COVID 19 konden we nog net aan. Wat er straks zonder actief ingrijpen komt, valt gewoon niet te behappen voor het huidige zorgsysteem. Dat stort onder deze condities helemaal in. Om het over helemaal onbetaalbaar worden nog maar niet te hebben. Dan het item verborgen sterfte. Doden door corona, bosbranden met luchtverontreiniging (meer dan 35.000 doden wereldwijd), stormen en overstromingen vallen op. Die halen uitgebreid de pers en activeren de bevolking. Meer verborgen en vaak erger zijn het aantal doden door hitte, hongersnood, vluchtelingenproblematiek, drinkwatertekort, oprukkende (tropische) zieken en chemische vervuiling. En dan zijn er nog neveneffecten zoals aantasting van de psychische gezondheid met alle negatieve levenseffecten van dien.
IPCC rapport 2021 en gezondheid
De klimaatcrisis bedreigt de gezondheid in heel Europa. Het Nederlandse Milieu- en Natuurplanbureau rapporteerde al eerder in haar ‘Effecten van klimaatverandering in Nederland’ dat het er alleen niet slecht voorstaat maar waarschijnlijk bij niets doen nog veel erger wordt.
Het IPCC rapport 2021 toont dit nogmaals overtuigend aan. Hitte, overstromingen, tropische ziekten, luchtverontreiniging (fijnstof en stikstofverbindingen), overstromingen, voedseltekorten, gebrek aan drinkwater, conflicten hierover etc. Onze gezondheid en welzijn staan een ongekende en mogelijk niet meer te keren ecologische omslag met miljoenen tot wel 1,2 miljard zieken en doden te wachten. Er zijn volgens dit rapport echter ook enkele scenario’s om het tij alsnog te keren.
Aanpassen of met spoed couperen?
Mens en techniek zullen zich toch wel aanpassen aan gewijzigde klimaatomstandigheden? Tot op zeker hoogte wel. Stormkeringen, goede waarschuwingssystemen, noodplannen en opvang regelen doen best hun werk. En er wordt vast wel weer een vaccin tegen een volgende pandemie gevonden?
Al deze maatregelen kunnen echter geen wonderen verrichten. Ze zijn domweg eindig. Hoe hoog kan je dijken uiteindelijk maken? Een ander punt is dat de rampen steeds complexer worden en elkaar verder versterken. Bosbranden geven bijvoorbeeld meer CO2 en hitte af en minder bomen geven minder koeling en luchtzuivering.
Het enige dat echt adequaat helpt, is het wegnemen van de oorzaken voor de drie grote planeetproblemen. Dat vergt toch een heel andere opstelling van politici, beleidsmakers, industrie, landbouw en aandeelhouders. Grote spoed is vereist.
Probleem van biodiversiteit
Dit tweede GPP is eveneens behoorlijk complex, zowel qua gevolgen als oorzaken. Het algemene principe is: hoe minder soorten (flora en fauna), des te groter de kans dat pathogenen de overhand krijgen, nuttige gewassen en dieren uitsterven, er een gebrek aan medicijnen komt en hongersnood uitbreekt. Kortom, monoculturen zijn een ware pest voor gezondheid en welzijn.
De oorzaken van afnemende biodiversiteit liggen onder meer bij de klimaatcrisis (verdroging, hitte), luchtverontreiniging (stikstofuitstoot) en menselijk ingrijpen in de omgeving. Zie voor Nederland het PlanBureau voor de Leefomgeving (PBL) Medisch Contact pleitte in 2015 al voor het behoud van biodiversiteit met het oog op gezondheidseffecten. Leerzaam is eveneens het WHO-rapport.
Afnemende biodiversiteit is nadrukkelijk geen hobby meer van natuurwappies, maar vormt een serieuze bedreiging voor het voortbestaan van de mensheid en natuur. Argumenten zoals vooruitgang, economie en werkgelegenheid wegen niet op tegen de immense schade die wordt aangericht. Onbetaalbaar voor ons nageslacht! Het in een eerdere blog aangehaalde voorzorgprincipe wordt gewoon te weinig toegepast. ICT en AI-beeldvorming kunnen helpen om de gevolgen inzichtelijk te maken.
Probleem van chemische vervuiling
Veel van deze GPP speelt zich in het verborgene af. Niet opgemerkt, in de doofpot gestopt of gewoon gebrek aan kennis. De precieze gevolgen voor gezondheid en welzijn blijken vaak nog onvoldoende bekend en onderzocht. Hoewel grote hoeveelheden Big en Deep Data voor research aanwezig zijn. Tijd voor AI en patroonherkenning plus voorspelde effecten.
Voor Nederland staat momenteel de vervuiling door Tata Steel in de picture. Al jaren wordt de omgeving van IJmuiden, Velzen, Beverwijk en Wijk aan Zee door de staalindustrie ernstig vervuild met ziekmakende en kankerverwekkende stoffen die met name kinderen treffen.
De Volkskrant publiceerde recentelijk het artikel ‘Plastics en andere chemische stoffen stapelen zich op in de grond: een nieuwe planetaire crisis dreigt’. PFAS, bestrijdingsmiddelen, (micro)plastics , zware metalen en allerlei slecht afbreekbare koolwaterstoffen grijpen grootschalig om zich heen.
Het IRAS (risico assesment) van het UMC Utrecht pleit voor een zogenaamd exposoom, wat zijn de gevolgen van de blootstelling van ons genetisch materiaal aan toxische stoffen. Al met al valt zo’n 16 procent van de sterfgevallen te wijten aan chemische vervuiling. En er zijn ongeveer 156 miljoen chemicaliën op de wereld waarvan grotendeels nog onbekend is wat zij met gezondheid doen.
ICT en e-health
Een tijdlang werd de mondiale cybercrime als de inmiddels ingang zijnde Derde Wereldoorlog gezien. De ICT-techniek verovert het slagveld. Het lijkt er echter steeds meer op dat vanuit gezondheidsoogpunt de drie grote planeetproblemen deze wereldoorlog ontketenen. Kunnen ICT en e-health een mitigerende rol spelen?
In feite gaat het om drie ‘strijdterreinen’: Tijdig signaleren, couperen en voorkomen. Voor het signaleren en diagnosticeren zijn e-health, ICT en AI zonder meer geschikt. Ook het visualiseren daarvan lukt met GIS en andere beeldvormende technieken uitstekend. Dat maakt ingrijpen efficiënt en accuraat.
Het bestrijden van de gevolgen met bewaking (wearables), slim technisch ingrijpen in de leefomgeving (bijvoorbeeld het smart home en city) en (preventieve) behandeling zijn eveneens steeds meer het domein van ICT en e-ehealth. Een app die voor de leek de mate van luchtkwaliteit meet, geeft hem of haar al inzicht en bewustwording. Het blijft echter dweilen met de kraan open als er ook niet daadwerkelijk bij de bron(nen) wordt ingegrepen.
Van doem naar doen
Het confronteren met doemscenario’s leidt al snel tot wegkijken door het grote publiek en overheid. Er valt toch niets aan te doen en men gaat verder tot de orde van de dag. Dat slaapt rustiger.
Psychologisch gezien is het dan ook slimmer om met sprekende oplossingen te komen waarbij de ontvangers zich kunnen inleven in de problematiek en ook duidelijk resultaten gepresenteerd krijgen. Die worden onder meer al omschreven bij de easac, WHO COP24 en de IPCC-adviezen voor beleidmakers.
De British Medical Association roept dokters en de nationale gezondheidsdienst op om actie te ondernemen op basis van COP 24, BIG Data, AI, beleving via VR, het wegnemen van ongelijkheden en de COVID-19 ervaringen.
Voldoende interventiemogelijkheden
Talmen kan gewoon niet meer bij de drie GPP’s. De dreigende gezondheidsschade en kosten gaan op relatief korte termijn astronomisch worden. Documenten zoals het IPPC-rapport 2021 en COP24 bieden al ruim voldoende interventiemogelijkheden.
Het zich verschuilen achter ‘haalbaar en betaalbaar’ en allerlei politieke en korte termijn economische belangen gaat nu echt de kant uit van eco-criminaliteit bij gezondheid en welzijn plus natuur. In vroeger tijden kon je dergelijke politici, industriëlen en beleggers nog gerold in pek en veren de stadspoort uitjagen. Heden ten dage is het aan de wetenschap, medici en de bevolking om een passende aanpak af te dwingen! Bijvoorbeeld via social media en VR/AR.
