Vele tienduizenden dieren in Europa zijn slachtoffer geworden van de ernstige bosbranden in beschermde natuurgebieden, waaronder op het Canarische eiland Tenerife, onderdeel van het Natura 2000-netwerk. Natuurbeschermingsorganisatie Franz Weber Foundation (FFW) schat op Tenerife het aantal dode dieren op 15.000, waarbij huisdieren en vee zijn...
Dit interview is onderdeel van een reeks over klimaatverandering en erfgoed. De reeks is een initiatief van het platform Klimaat en Erfgoed. Periodiek verschijnt er een interview met een expert. Dit keer is het woord aan Suzanne Loen. Als landschapsontwerper en onderzoeker initieert ze en is ze betrokken bij projecten in het Caribisch gebied, waar de gevolgen van klimaatverandering acuter zijn dan in Nederland en versterkt worden door menselijk handelen in het verleden en heden.
Kan je iets over jezelf vertellen en over jouw betrokkenheid bij het onderwerp van klimaat en landschap?
Op dit moment werk ik onder andere aan projecten in het Caribisch gebied en adviseer ik verschillende gemeenten op het gebied van landschap en erfgoed zoals bijvoorbeeld bij de versterking van de IJsseldijken in de Krimpenerwaard. Daarnaast geef ik ook de minor Heritage and Design bij de sectie Landcape Architecture aan de TU Delft. Dit is een keuzevak dat open staat voor studenten vanaf het tweede jaar van alle universiteiten en faculteiten ook buitenlandse studenten zijn welkom. De studenten onderzoeken historische groen- en waterstructuren, zoals Agnetapark in Delft, en maken een herontwerp. De verschillende visies op groen en watererfgoed van de studenten maken het vak heel inspirerend om te geven. Ik ben destijds ook in Delft afgestudeerd en heb daarna bij de sectie Landschapsarchitectuur met mijn collega Inge Bobbink gewerkt aan de publicaties Land inZicht en Water inZicht. Dit heeft mij in de richting van cultuurhistorische landschappen en watersystemen gestuurd.
Eén van de dingen die ik mijn studenten leer is dat in Nederland de waterhuishouding lang sturend is geweest voor de inrichting van het landschap. Van oorsprong is de watermachine sterk verankerd in het landschap. Het Nederlandse landschap is een grotendeels door mensen gevormd landschap, door toedoen van menselijk handelen en technische ontwikkelingen. Kennis over de ontwikkelingsgeschiedenis van ons landschap is essentieel om onze historische water- en groenstructuren te begrijpen.
Via een collega aan de TU Delft, Mo Smit, ben ik in 2015 betrokken geraakt bij een onderzoeksproject naar de woon-en werkomgevingen van de textielindustrie Indonesië. Hier zag ik dat fabrieken, die grotendeels voor Nederlandse kledingmerken produceerden, extreme hoeveelheden grondwater onttrokken, met bodemverzakkingen en overstromingen tot gevolg, en tegelijkertijd het oppervlaktewater vervuilden. Het ecologische evenwicht en de zoetwatervoorziening wordt hierdoor ernstig bedreigd. Indonesië is hierin niet uniek. Over de hele wereld is sprake van een verstoorde relatie tussen zoetwatermanagement en ruimtelijke ontwikkeling, ook in Nederland. Door dit project ben ik mij gaan toeleggen op onderzoek naar potentie van historische zoetwatersystemen voor een veerkrachtig waterbeheer.
Op de universiteit en in ons vakgebied was nog weinig aandacht voor zoetwatermanagement en drinkwatervoorzieningen; de meeste aandacht ging toen nog uit naar waterveiligheid.
Daarom ben ik het onderzoeksproject ‘Thirsty islands’ gestart. In 2020 startte het project op Curaçao in samenwerking met National Archaeological Anthropological Memory Management (NAAM). Vanaf dit jaar heeft het project vervolg gekregen in het Erfgoed Deal project Awa pa Kòrsou (Water voor Curaçao) in een consortium van Curaçaose natuur- en erfgoedorganisaties. In april van dit jaar ben ik gestart met een onderzoek naar potentie van watererfgoed voor een veerkrachtige zoetwater voorziening op Bonaire in samenwerking met Kenniscentrum Immaterieel Erfgoed (KIEN) en Immaterieel Erfgoed Bonaire (IEB). Het koloniale verleden en handelen speelt natuurlijk ook een belangrijke rol in beide projecten.
Mijn keuze om eilanden te onderzoeken heeft er onder andere mee te maken dat eilanden en eilandgemeenschappen van oudsher op zichzelf waren aangewezen en ook op het gebied van zoetwaterbeheer zelfvoorzienend moesten zijn.
Eilanden zijn omringd door zout water, beschikken over relatief weinig natuurlijke zoetwaterbronnen en hebben beperkt ruimte om water op te slaan. Dat maakt dat ze leerzame voorbeelden zijn. Ook voor meer complexe en waterrijke deltagebieden als in Nederland.
In Caribisch Nederland stelde de Nederlandse Staat haar eigen economische belangen eeuwenlang boven het welzijn van de lokale gemeenschap en de natuur. Dat is terug te zien in de manier waarop zoetwater werd geëxploiteerd. De gevolgen van klimaatverandering op de Caribische eilanden zijn ook een voorteken voor de toekomst van Nederland. Vanuit mijn ervaring met dit project kijk ik nu met een andere blik naar Europees Nederland, waar de beschikbaarheid van zoet water lang als vanzelfsprekend is gezien maar dat eigenlijk niet meer is.
De Caribische eilanden kennen een lange traditie van het opvangen van regenwater. Deze afbeelding geeft het principe weer van regenwater opvang en distributie systeem van een Bonairiaans landhuis. Bewerkte foto van Landhuis Rooi Lamoenchi, Bonaire (juni 2023). Fotograaf Jet Bakels/Kien. Beeldbewerking LILA Living Landscapes.
Wat merk jij nu al van klimaatverandering en landschap?
De laatste tijd is er natuurlijk veel in het nieuws over extreme hitte en bosbranden in Zuid Europa. Ik heb het idee dat de prognoses worden ingehaald door de actualiteit.
Het aantal piekbuien en langdurige periodes van de droogte en hitte nemen enorm toe. Op de Caribische eilanden is nu al te zien dat de impact van klimaatcrisis versterkt wordt door de aantasting van de natuurlijke veerkracht van de eiland ecosystemen. In het verleden heeft bijvoorbeeld onder koloniaal gezag overexploitatie van watersystemen en grootschalige ontbossing plaatsgevonden. Dit leidt tot op de dag van vandaag tot erosie en beperkt vermogen om regenwater vast te houden in de bodem. Tegenwoordig legt het toerisme ook een groot beslag op de zoetwatervoorziening. Het beleid en de inrichting van de leefomgeving zijn nog niet goed aangepast aan de nieuwe werkelijkheid.
Een ander probleem is de verzilting van zoetwaterbronnen en de natuur langs de kust als gevolg van de stijgende zeespiegel. Dit probleem is al langer bekend. De vraag naar zoet water overstijgt al lange tijd het aanbod. Al vroeg is op de eilanden begonnen met desalinatie van zeewater. De oudste desalinatie-installatie ter wereld staat dan ook Curaçao.
Juist door de beperkte beschikbaarheid van zoet water kennen de Caribische eilanden een lange geschiedenis van cisternen en opslag van regenwater in bakken of kruiken. Uit angst voor ziektes die door muggen kunnen worden overgedragen werd dit, ook door de komst leidingwater, steeds meer actief ontmoedigd door de overheid.
Volgens mij moeten we meer terug naar een combinatie van centrale stedelijke systemen en decentrale huisgebonden systemen. We zouden veel meer regenwater kunnen opslaan, uiteraard rekening houdend met de grondwaterspiegel, en moeten afkicken van onze verslaving aan de voortdurende beschikbaarheid van 100% gefilterd drinkwater.
Vroeger gebruikten we ook in Nederland drie soorten waterstromen: putwater (grondwater), oppervlaktewater en regenwater. De kwaliteit en beschikbaarheid bepaalde of het gebruikt werd als drinkwater, kleding wassen en/of bewateren van gewassen. Waar mogelijk ving men zelf zijn eigen regenwater.
Wat is je toekomstverwachting ten aanzien van de gevolgen van klimaatverandering voor landschap?
Van oudsher heeft de industrie op de Caribische eilanden een grote invloed op de drinkwatervoorziening. De eerste zoetwaterbronnen in het Caribische gebied werden geconfisqueerd door Shell. Shell en Nederlandse Staat waren in die tijd twee handen op één buik. In tijden van nood kon Shell dan zoetwater verkopen aan inwoners. In Nederland hadden bierproducenten hadden een vergelijkbaar monopolie op drinkwater in de 16e en 17e eeuw. Het is mijn overtuiging dat drinkwater een gemeengoed is, voor het algemene nut. Commerciële ondernemingen, boeren en industrie mogen hierin niet bevoordeeld worden. Het water dient eerlijk verdeelt te worden. Ook de natuur, planten en dieren hebben recht op water. Eigenlijk is dat een politieke discussie. Laatst was in het nieuws dat Uruguay, dat met extreme droogte en drinkwater tekorten kampt, een data centrum van Google wil gaan voorzien van koelwater. Dit water wordt onttrokken uit de publieke drinkwatervoorziening. Een commerciële gigant wordt hierin bevoordeeld en zet de overheid voor het blok. Uruguayanen verzetten zich terecht tegen dit misbruik van de publieke watervoorziening. Ik vind dat een heel angstaanjagend scenario. We moeten uitkijken dat we niet teruggaan naar een neokoloniaal systeem, waarin drinkwatervoorzieningen worden onttrokken aan het publieke domein door machtige commerciële bedrijven.
Daarnaast zie ik dat we eigenlijk allemaal wel weten dat er drastisch iets moet gebeuren. Alleen wil de één sneller veranderen dan de ander. Zie bijvoorbeeld de weerstand die de activisten van Extinction Rebellion oproepen. Vanuit dezelfde wetenschap kun je op verschillende manieren reageren. Soms ontkennen mensen de klimaatcrisis omdat ze nu al onzeker zijn over hun bestaan. Niet iedereen kan van het gas af en zich een huis veroorloven op de heuvelrug veilig boven NAP. We moeten daarom oog hebben voor de zwakste groepen in de samenleving en sensitief te werk gaan, want de ongelijkheid wordt alleen nog maar vergroot door klimaatverandering.
Handreiking ‘Ruimte voor de Rooi’ / Room for the Rooi Een erfgoed- en natuurinclusieve benadering voor ruimtelijke ontwikkeling die het Curaçaose historische watersysteem van rooien en dammen als uitgangspunt neemt. Afbeelding LILA Living Landscapes.
Welke maatregelen moeten we nemen om de schade te beperken?
Historische groen- en waterstructuren zijn steeds harder nodig, aan de andere kant verzwakken ze door exotische plagen en weersextremen. Het waterpeil fluctueert, oevers storten in en inheemse beplanting kan de hitte en verdroging niet aan.
Volgens mij moeten we bij het behoud van deze structuren veel meer rekening houden met de gevolgen van klimaatverandering en soms ook afscheid durven nemen van een bepaalde historische, inheemse plantensoorten.
Daarnaast zouden we ons in de ruimtelijke ordening veel bescheidener en dienstbaarder moeten opstellen ten opzichte van de natuur. We moeten ons verdiepen in hoe we onze leefomgeving aan kunnen passen om ruimte te bieden aan biodiversiteit. Ik zie vaak renders van natuurinclusieve plannen maar die zien er vaak nog generiek uit. We moeten daarin uitkijken voor ‘greenwashing’ van ruimtelijke ontwikkelingen.
“Wij houden de paraplu vast met daaronder alle flora en fauna. Wij hebben de paraplu kapot gemaakt en nu moeten we hem gaan herstellen.”
Welke kansen zie jij in het landschap om bij te dragen aan klimaatadaptatie of klimaatmitigatie?
Ik zie veel kansen voor klimaatadaptatie en herstel van de biodiversiteit door terug te gaan naar schaalverkleining van het landschap en een eerlijkere verdeling van de macht. Het hedendaagse landschap is gevormd door de ruilverkaveling van de 20e eeuw. Hoe grootschaliger het landschap werd ingedeeld, des te minder eigenaren nodig waren. Vroeger hadden we bijvoorbeeld veel meer waterschappen. Het landschap zelf en het beheer waren fijnmaziger. Nu is watermanagement gecentraliseerd en ligt de verantwoordelijk volledig bij de overheid. Waterschappen zeggen juist: ‘We kunnen het niet allemaal meer alleen.’ De inrichting en het beheer van het landschap zou een meer gedeelde en gezamenlijke opgave kunnen zijn.
Wil je nog iets kwijt?
Landschappen zijn dynamisch. Nederland heeft een traditie van alles vastleggen in regels zet op elke postzegel ruimte een stempel (lees: bestemming). We gaan nu een andere fase in. Ik wil graag een oproep doen anders te kijken naar erfgoed en kansen te zien.
Laatst sprak ik een collega uit het buitenland en die zei: ‘Er zijn nauwelijks ruïnes in Nederland!’. Verval wordt nog niet genoeg omarmd. Terwijl ruïnes en scheepswrakken juist ideale kraamkamers zijn voor flora en fauna. We moeten op een andere manier naar de waardes van erfgoed leren kijken en ook afscheid durven nemen. Zolang we de kennis die in ons erfgoed besloten ligt maar ontsluiten voor toekomstige generaties. De vraag is alleen of de erfgoedsector daar klaar voor is.
De Traditionele Ecologische Kennis (TEK) van eilandgemeenschappen is bijvoorbeeld een belangrijke bron van kennis voor de opgaven van nu. Zoals de kennis over het opvangen van regenwater en welke gewassen goed gedijen in een bepaald landschap. Bovendien is het ontsluiten van deze kennis een kans om te komen tot een meer inclusieve- en integrale erfgoedpraktijk, van zowel materieel- als immaterieel erfgoed.
‘Een kleine natuurbrand kan in Nederland al heel snel veel impact hebben. Want waar natuur is, daar zijn ook mensen. Daar heb je recreatie, campings en mensen die wandelen of fietsen en mensen die er in of omheen wonen’, zegt natuurbrandonderzoeker Brian Verhoeven. ‘Je moet slim te werk gaan bij het beheersen van natuurbranden.’
‘Je kunt een natuurbrand op twee manieren bestrijden. Met water haal je de warmte eraf en dan is er niet genoeg warmte meer voor het vuur om over te slaan op het volgende plantje. Een tweede optie is om brandstof weg te halen. Dat kun je doen door de bodem helemaal kaal te maken. Als het vuur daar dan komt, dan heb je in ieder geval meer kans dat het vuur daar ook stopt.’
‘Door beheerbranden uit te voeren haal je brandstof preventief weg en zorg je ervoor dat natuurbranden minder kans maken. In Catalonië bijvoorbeeld hebben ze daar veel ervaring mee. Dat is soms zelfs bevorderlijk voor de biodiversiteit.’
‘Hoe een natuurbrand begint, moet je los zien van wat de natuurbrand daarna doet. Door klimaatverandering wordt het in het algemeen warmer en ook droger. Als het droger wordt, dan wordt op een gegeven moment vegetatie beschikbaar om te branden. En als je dan een ontstekingsbron hebt, dan kan de natuur gaan branden. Was die vegetatie nat, dan kun je er misschien wel een vlammetje bijhouden, maar dan gaat dat niet branden. Dus in die zin speelt klimaatverandering zeker een rol.’
Luister het gehele interview met Brian in de podcast ‘#12 - Kan de brandweer natuurbranden voorkomen door zelf fik te stoken?’ https://www.nporadio1.nl/podcasts/kennis-en-co/93872/12-kan-de-brandweer-natuurbranden-voorkomen-door-zelf-fik-te-stoken
Het NIPV draagt bij om beter te reageren en anticiperen op klimatologische excessen. Met onderzoek, ondersteuning, onderwijs en informatie.
Het elektriciteitsnet moet worden uitgebreid, er moet een waterstofnetwerk komen en er moeten installaties komen waarmee CO2 van de industrie kan worden afgevangen en opgeslagen in lege aardgasvelden onder de Noordzee. De projecten zijn nodig om de klimaatdoelen voor 2030 te halen, maar de doelen raken uit zicht. Een voorbeeld van de Gasunie in de Groningse Eemshaven toont aan dat projecten ook snel gerealiseerd kunnen worden.
Regels en procedures halen de vaart uit de energietransitie met als gevolg dat veel bedrijven die van het gas af willen, geen zware elektriciteitsaansluiting kunnen krijgen. Voor sommige projecten is nieuwe wetgeving nodig en het is onzeker of de Tweede Kamer die nog gaat behandelen voor de verkiezingen in november. De aanleg van de infrastructuur voor het afvangen van CO2 van de petrochemische industrie in de Rotterdamse haven stokt vanwege stikstofregels.
In 200 dagen
Nederland lijkt steeds vaker 'op slot' te zitten maar afgelopen jaar was er een opvallende uitzondering. Binnen 200 dagen legde de Gasunie in samenwerking met Groningen Seaports, bouwbedrijven en verschillende overheden een drijvende lng-terminal (vloeibaar gas) in de Groningse Eemshaven aan. Die was nodig om het verlies aan Russisch gas te compenseren met vloeibaar gas uit de Verenigde Staten.
Het kabinet overtuigde de provincie Groningen van het 'nationaal belang' en regelde een gedoogvergunning voor de twee fabrieksschepen. Ondertussen rekenden alle partijen terug vanuit de opleveringsdatum van 15 september 2022, die nodig was om voor de winter de gasvoorraden gevuld te hebben. Uitstel van oplevering was geen optie.
Het project slaagde volgens Hans Coenen, lid van de raad van bestuur van de Gasunie, omdat "alle partijen de urgentie voelden". De dreiging van gezinnen die hun huis niet kunnen verwarmen, industrieën die stil dreigen te vallen en de schok van de Russische inval in Oekraïne zorgden ervoor dat alle problemen en bezwaren werden opgelost. Bouwmateriaal werd 'geleend' van andere projecten, ruim 500 man personeel uit Mozambique, Tsjechië, Australië en andere delen van de wereld werd ingevlogen naar de Eemshaven.
Urgentie kopiëren
Hans Coenen heeft de manier van werken inmiddels met veel mensen uit de energiesector besproken, ook met minister Jetten voor Klimaat en Energie. Coenen denkt dat het navolging krijgt, al zal het niet meevallen om de urgentie van afgelopen jaar te kopiëren. Ook is er geen enkele organisatie in Groningen tegen de gedoogvergunning in beroep gegaan, zijn er geen woningen in de Eemshaven en ligt er geen Natura 2000-gebied in de directe omgeving.
Toch kan de manier van werken navolging krijgen, verwacht ook Marjolein Dieperink, hoogleraar Klimaatverandering en Energietransitie aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. "Wat er in de Eemshaven is gebeurd, is dat marktpartijen en overheden heel dicht op elkaar zijn gaan zitten in een vroeg stadium van het proces en met elkaar hebben bekeken wat er nodig is om het project tot een goed einde te brengen."
Dieperink is partner bij advocatenkantoor AKD en als advocaat bij veel energieprojecten betrokken; "Ik zie dat projecten soms traag verlopen en dat het beter kan." Net als netbeheerders, werkgevers en milieuorganisaties vreest Dieperink dat de klimaatdoelen voor 2030 uit beeld verdwijnen onder meer vanwege de val van het kabinet. "Bijvoorbeeld voor waterstof en warmtenetten is nieuwe wetgeving nodig en die processen duren lang en de meeste partijen wachten die af voor ze investeren. De vraag is of 2030 niet te snel komt."
Nationaal belang
Voor het lng-project in de Eemshaven deed minister Jetten een beroep op het nationaal belang en het gevaar voor de openbare orde en veiligheid als er een tekort aan gas zou ontstaan. De vraag is of de bosbranden, hittegolven en overstromingen die de wereld dit jaar teisteren niet aantonen dat de klimaatcrisis inmiddels ook een zaak van openbare orde en veiligheid is.
"Er zijn steeds meer rapporten die aantonen dat we achterlopen bij de doelstellingen uit het Parijs-akkoord, daarom valt ook hier zo'n noodsituatie wel te beredeneren", zegt Dieperink. Netbeheerders, werkgevers en milieuorganisaties hebben in een brandbrief aan de Tweede Kamer gepleit voor snelheid. De organisaties zijn bang dat vanwege de val van het kabinet, energieprojecten die van belang zijn om de klimaatdoelen te halen nog verder uit het zicht raken.
Met een nipte meerderheid heeft het Europees Parlement ingestemd met de veelbesproken natuurherstelwet, die de Europese politiek lange tijd in tweeën spleet. Het wetsvoorstel van eurocommissaris Frans Timmermans kreeg 336 stemmen voor, 300 tegen, en 13 onthoudingen. Dit betreft wel een afgezwakte versie van zijn oorspronkelijke voorstel, omdat een meerderheid van EU-ministers vorige maand niet akkoord zijn gegaan met de beoogde resultaatsverplichting om natuurgebieden te herstellen, maar met een inspanningsverplichting.
Toch is de wet ambitieus te noemen. Het doel is om de ecosystemen van Europa’s natuurgebieden te herstellen om verlies van biodiversiteit en de gevolgen van klimaatverandering tegen te gaan. Lidstaten nemen voor 2030 maatregelen om natuurgebieden te herstellen, en wijzen deze gebieden zelf aan. Natura 2000 gebieden gelden sowieso als beschermde natuurgebieden waar lidstaten biodiversiteit moeten behouden en herstellen, maar deze wet wil ook natuur buiten deze gebieden beschermen. Buiten de Natura 2000 gebieden komt er echter een uitzondering op de herstelverplichtingen te gelden voor projecten van openbaar belang waarvoor geen minder schadelijke alternatieven zijn.
Met de wet wordt dus beoogd om vervuiling en ontbossing zoveel mogelijk ongedaan te maken, waardoor bedreigde plant- en diersoorten meer ruimte krijgen. Daarnaast is er ook aandacht voor maritieme ecosystemen, rivieren, en stedelijk groen. Zo is het de bedoeling dat er voor 2030 geen stedelijke groene ruimten verloren gaan en dat er tegen 2040 en 2050 meer worden aangelegd.
Verdeeldheid in het Parlement
Zoals blijkt uit de stemming was het Parlement erg verdeeld over de wet, en het leek er dan ook lange tijd op dat het tegenkamp het voorstel van tafel zou vegen. Verschillende parlementaire commissies brachten een negatief stemadvies uit, en het wetsvoorstel kreeg veel weerstand vanuit de Europese Volkspartij (EVP), de grootste fractie in het EP waar ook het CDA deel van uitmaakt. EVP-voorzitter Manfred Weber leidde het verzet tegen de wet, en betoogde dat het zou leiden tot voedseltekorten, hogere voedselprijzen, en druk op boerenbedrijven. De EVP ziet de wet als “een aanval op de Europese landbouw, bosbouw en visserij” omdat natuurbescherming beperkingen voor landbouw met zich mee kan brengen. Ook LTO, de belangenorganisatie voor Nederlandse boeren en tuinders, vreest dat de wet de stikstofcrisis in Nederland zal doen verergeren.
Voorstanders bepleiten dat gezonde ecosystemen juist essentieel zijn voor zowel voedselvoorziening als het tegengaan van klimaatverandering. Klimaatverandering leidt namelijk tot extremere weersomstandigheden, zoals overstromingen of juist extreme droogte en bosbranden, met alle risico’s voor onze voedsel- en watervoorziening van dien. Al sinds de jaren 90 weten we dat ruim 80 procent van de Europese natuurgebieden er slecht aan toe is, dus is de klimaatherstelwet hard nodig. Bovendien schept de wet zoals gezegd alleen een inspanningsverplichting voor de lidstaten.
De natuurherstelwet is een belangrijk onderdeel van de Green Deal: een reeks beleidsinitiatieven met als overkoepelend doel om Europa tegen 2050 klimaatneutraal te maken door de uitstoot van broeikasgassen zoveel mogelijk terug te dringen naar net zero. Ook hangt de natuurherstelwet samen met het ‘Fit for 55’ plan om uitstoot tegen 2030 met 55 procent te verminderen ten opzichte van 1990. Frans Timmermans is dan ook opgelucht dat het Europees Parlement, zij het in afgezwakte vorm, heeft ingestemd met zijn wetsvoorstel. Deze overkoepelende doelen zouden immers in gevaar komen als de wet was verworpen door het EP, en voor Timmermans een enorme nederlaag betekenen.
De definitieve versie van de wet kan nu worden vastgesteld. Nu zowel het Parlement als de Raad over het voorstel hebben gestemd is het aan vertegenwoordigers van de instituties om daarover de komende weken in triloog te onderhandelen. Gezien de gekozen posities van de Raad en het Parlement ligt het voor de hand dat de wet zal strekken tot een afgezwakte versie van het oorspronkelijke voorstel, maar dit maakt de spanning voor de betrokken partijen er niet minder op.
