Vroeger spraken we over klimaatverandering, inmiddels kunnen we gerust spreken over een klimaatcrisis. Wat is nu eigenlijk het probleem achter de klimaatcrisis?
De aarde warmte op, omdat we steeds meer broeikasgassen uitstoten. Door de snelle opwarming van de aarde hebben we steeds vaker met extreem weer te maken. Er ontstaan bosbranden, overstromingen en orkanen. Sommige gebieden zijn niet meer leefbaar. Diersoorten sterven uit en mensen migreren massaal. De directe oorzaak hiervan ligt bij het winnen en verbranden van olie, kolen en gas.
We beïnvloeden het klimaat gigantisch door op grote schaal fossiele brandstoffen te verbranden. Als we alle overgebleven fossiele brandstoffen opstoken is de planeet binnen no time onleefbaar. De overgang naar duurzame energie is dringender dan ooit. Toch blijft Nederland fossiele brandstoffen importeren uit Rusland. Zo hebben we al 5,6 miljard euro betaald voor olie, gas en kolen sinds de start van Poetins oorlog. Niet alleen blijven we Poetins oorlogskas spekken, we verbranden nog steeds massaal fossiele brandstoffen. We moeten dan ook niet op zoek naar een andere plek om deze brandstoffen vandaan te halen, we moeten stappen zetten om minder afhankelijk te worden van olie.
Helaas speuren oliegiganten nog steeds naar nieuwe voorraden in de meest kwetsbare natuurgebieden, zoals de Noordpool. Ze krijgen van regeringen nog steeds ruim baan om hun plannen uit te voeren. En ook de bouw van nieuwe kolencentrales gaat nog steeds door.
De klimaatcrisis: wat is dan het werkelijke probleem?
We weten al jaren dat we de wereld opbranden. We kennen de feiten, want wetenschappers schreeuwen om onze aandacht. We hebben genoeg geld om in technologie te investeren. We hebben alle middelen om het klimaatprobleem op te lossen. Maar ondanks veel geweldige duurzame initiatieven zijn de vooruitzichten nog steeds schrikbarend. Hoe komt dat? Hier komt ie: het heeft alles te maken met hoe onze samenleving is ingericht.
Want onze samenleving leunt op een politiek, economisch en cultureel systeem waarin de overheid een tamme rol heeft en individuele verantwoordelijkheid boven alles gaat. En dat is de werkelijke oorzaak van de klimaatcrisis.
Make de overheid believe in itself again
De overheid durft weinig regels te maken om ons als burgers tegen de hebberigheid van grote vervuilers te beschermen. De markt lost vaak dingen beter op, denken ze. Overheden willen bij voorkeur vrijblijvende afspraken maken met het bedrijfsleven. Deze manier van denken zie je overal ter wereld terugkomen, en niet alleen bij rechtse partijen. Grote vervuilers als staalfabrieken krijgen nog alle ruimte om spullen te produceren zonder dat de kosten voor milieu, gezondheid en mensen in acht worden genomen. Luchtvaartmaatschappijen wordt geen strobreed in de weg gelegd om verder te groeien, ondanks toenemende overlast en milieuschade. Fossiele bedrijven hebben daarom ontzettend veel macht en invloed én houden duurzame verandering tegen.
Stoppen met meedoen, meewerken, meeklappen
Grote vervuilers behouden deze macht als wij roerloos toekijken of hen juist toejuichen als ze iets ‘groens’ doen. Bekijk gerust nogmaals de winnaar en de genomineerden van de Vieze Verkiezing. Het is tijd dat we ons uitspreken, dat we ‘nee’ en ‘stop’ zeggen. En wel met zoveel mogelijk mensen tegelijk.
Samen het probleem achter de klimaatcrisis aanpakken
Het klimaatprobleem en de macht van de grote vervuilers lijkt zo enorm dat je je in je eentje machteloos kun voelen. Maar die gedachte is juist het probleem: je hoeft ook niet in je eentje in actie te komen. ‘Een beter milieu begint bij jezelf’, wordt ons wijsgemaakt. Veel bedrijven ondersteunen graag deze boodschap, want de wereld verbeteren wordt zo een individuele, commerciële activiteit. Maar ander koopgedrag gaat de wereld niet redden. Alleen door samen te in actie te komen en vreedzaam te protesteren, kunnen we overheden en bedrijven bewegen.
Op 19 juni gaan we de straat op voor een groene en veilige toekomst. Voor eerlijke en effectieve klimaatmaatregelen. Loop je met ons mee tijdens de Klimaatmars in Rotterdam?
Vandaag verschijnt de Nederlandse vertaling van On time and Water, de bestseller van Magnason. ‘Met klimaatverandering schop je een slapende draak. Je kunt die niet vragen om op te schuiven, zonder dat je een klap van de staart kunt verwachten.’
‘Gletsjers kunnen duizend meter dik zijn. Dus je moet straks een lijn in de lucht tekenen, alsof je naar de kerstman op z’n slee wijst, en je voorstellen: daar, op die hoogte waren ze,’ zegt Andri Snaer Magnason via Zoom vanuit Reykjavik, terwijl hij uit het raam wijst.
‘De komende honderd jaar zullen gletsjers smelten, zal de zeespiegel stijgen en zullen oceanen meer verzuren dan de afgelopen 50 miljoen ooit het geval was. De gevolgen hiervan zijn moeilijk te bevatten. Het is complexer dan de geest kan begrijpen, omvangrijker dan al onze voorgaande ervaringen en groter dan taal,’ schrijft hij in On Time and Water, zijn internationale bestseller over water in de komende honderd jaar.
‘De vraag die ik mezelf stelde was: hoe kan ik schrijven over klimaatverandering, zonder dat het klinkt als een soort achtergrondruis die niet werkelijk doordringt en waarvan mensen vooral moe worden,’ zegt hij. Het resultaat is een bijzonder en ideeënrijk boek met persoonlijke herinneringen, familiegeschiedenis, verhalende non-fictie, mythologie en een verslag van twee ontmoetingen met de Dalai Lama, dat onder de huid van de lezer weet te kruipen. De 37 hoofdstukken worden gevolgd door een prachtige epiloog, Apausalyps Now, over de betekenis van kunst tijdens de eerste golf van de coronapandemie.
Waarom is het zo moeilijk voor ons om de impact van klimaatopwarming te begrijpen?
‘Dat komt vooral door de enorme schaal van het probleem. Dat we alle data hebben, maar tóch niet aan de noodrem trekken en radicaal andere keuzes maken, is omdat onze geest er niet op is ingesteld om zoiets omvangrijks werkelijk te kunnen bevatten. Dat het mogelijk is dat geologische fenomenen als gletsjers verdwijnen in de duur van één mensenleven is een ongekende gedachte. Het lijkt cultureel gezien niet op iets wat we kennen.
In Slaughterhouse-Five (Slachthuis Vijf, 1969) van Kurt Vonnegut zegt een karakter dat hij een antioorlogsboek schrijft. Daarop vragen anderen sarcastisch: “Waarom schrijf je geen anti-gletsjerboek?” Want het was toen net zo absurd om je een wereld zonder oorlog voor te stellen als een wereld zonder gletsjers. Maar slechts vijftig jaar later tref ik mezelf aan, terwijl ik een pro-gletsjerboek schrijf.
Tijdens conferenties van klimaatwetenschappers gaat het vooral over details en blijkt nergens uit dat er een catastrofe dreigt. Zelfs dan zie je een soort massa-apathie.
Als wetenschappers in een zwart gat kijken, zien ze ook niets. Je moet naar de periferie ervan kijken om te kunnen begrijpen hoe het de sterrenstelsels en sterren ernaast naar zich toetrekt. Een manier om het over klimaatverandering te hebben is daarom: het niet zozeer over het onderwerp zelf hebben, maar over het verleden en de toekomst.’
andri snaer magnason
Andri Snær Magnason (Reykjavik, 1973) is een van IJslands bekendste schrijvers. On Time and Water (2019) verschijnt in 24 talen. Magnason studeerde literatuurwetenschappen aan de Universiteit van IJsland en debuteerde in 1995 met een dichtbundel. Hij schreef het kinderboek The Story of the Blue Planet (1999) en de boeken LoveStar (2004), Dreamland, a Self-Help Manual for a Frightened Nation (2006) en The Casket of Time (2013). Hier vind je meer over de auteur.
Welke rol ziet u hierin voor de literatuur?
‘Ik denk dat iedere paradigmaverandering in de menselijke geschiedenis ook door kunst tot stand is gekomen. Alle nieuwe grote verhalen − het wereldbeeld van Copernicus, democratie, communisme, nationalisme en feminisme − zijn ontstaan door wetenschap en op intellectuele of filosofische gronden. Maar ze bereikten pas het niveau van paradigmawisseling op het moment dat ze belichaamd werden in kunst en literatuur, zowel goede als slechte.
Wetenschappers vertelden me dat mensen geen data begrijpen. We begrijpen de wereld door verhalen, want we zijn verhalende wezens. Dus ik denk dat literatuur niet alleen een belangrijke rol heeft, maar zag het bijna als een burgerplicht om mijn deel te doen om de noodzakelijke paradigmaverandering over de rand te helpen. Want we hebben hiervoor geen honderd jaar.’
‘Gletsjers zijn tijdelijke entiteiten geworden die kunnen verdwijnen in de levensduur van iemand die zo oud wordt als mijn grootmoeder nu is: 96.’
Fungeren in uw boek verhalen als de aantrekkelijke verpakking voor een moeilijke boodschap?
‘Ja, ik geloof in het motto van Mary Poppins: een lepel met suiker helpt om het medicijn te kunnen doorslikken. Bij onderwerpen als klimaatverandering is er een disconnectie tussen het hoofd en het hart. Wetenschappelijke data raken het brein, terwijl verhalen, metaforen en een meer poëtische taal het hart raken. Ik moest wel iets overwinnen om te schrijven over de belangrijke personen in mijn leven. Maar door het te hebben over mijn jongste dochter of grootmoeder omzeil ik de psychologische weerstand die veel mensen bij dit onderwerp hebben.
Ik ontdekte dat de verhalen over mijn grootouders een sterke connectie hebben met het antropoceen. Zij onderzochten gletsjers in de jaren vijftig en gingen in 1956 op huwelijksreis naar de gletsjer Vatnasjökull. In die tijd leken gletsjers nog een symbool van iets eeuwigs te zijn, zoals bergen en oceanen. Terwijl het nu tijdelijke entiteiten zijn geworden, die verdwijnen in de levensduur van iemand die zo oud wordt als mijn grootmoeder nu is: 96 jaar.
Toen gletsjers nog eeuwig leken: Magnasons grootouders gingen in 1956 op huwelijksreis naar de gletsjer Vatnasjökull.
Mijn andere grootvader was arts in de VS en opereerde daar Robert Oppenheimer, de vader van de atoombom die het einde van de Tweede Wereldoorlog betekende. Dit markeert volgens velen de start van het antropoceen, het tijdperk van de mens. Deze grootvader was al een klimaatvluchteling, want hij moest zijn huis in Florida opgeven, omdat de bewoners vanwege frequente orkanen voortdurend geëvacueerd moesten worden.’
Hoe verliep uw zoektocht naar een andere taal om te schrijven over klimaatverandering?
‘Ik merkte dat de taal die we normaal gebruiken tekortschiet bij dit onderwerp en heb er lang over nagedacht hoe je praat over iets dat zo groot is. Ik wilde in dit boek meteen naar de taal van het hart en erover schrijven met extreme oprechtheid, zodat het bijna de grens zou raken van wat mijn literaire smaak normaal is. Ik vond een boek uit de jaren veertig van de vorige eeuw waarin een dichter in lyrische bewoordingen vertelt over zijn beleving van de natuur in de IJslandse hooglanden. Zijn taal klinkt nu vreemd voor ons. Ik vroeg me af waarom we aarzelen om taal te gebruiken die getuigt van liefde voor de natuur.
Toen ik als activist vocht voor het behoud van de hooglanden, merkte ik al dat het geen argument was om te zeggen dat een gebied mooi was, of een ziel had. Ik moest me uitdrukken in een harde, economische taal en zeggen dat de hooglanden inkomsten uit toerisme zouden brengen, of ecologische systeemdiensten boden. We kregen te horen dat we mensen moesten vragen hoeveel ze ervoor wilden betalen. Volgens een econoom waren de hooglanden 50 miljoen dollar waard. Alsof je ze daarvoor zou verkopen….
Ik ontdekte dat er dogma’s gelden voor wat gezegd kan worden. Die probeer ik te doorbreken door te zoeken naar een ruimte om er anders over te praten. Zo wil ik mensen eraan herinneren dat we in een bepaald denksysteem zitten en dat dit ons in de steek heeft gelaten.
Nu alle indicatoren van onze planetaire metingen het falen van dit systeem laten zien, moéten we er vragen over stellen en het onderzoeken. In dit boek wilde ik de taal ook opschalen en zaken in een groter perspectief plaatsen. Daarvoor kan mythologie een bruikbaar instrument zijn, want daarin gaat het over de grote krachten: de zon en maan, tijd, dood en eeuwigheid en over wanneer de fundamenten gelegd worden, of wankelen. Ik wilde een soort mythologie voor de planeet schrijven, omdat in het antropoceen de invloed van de mens een grote geologische kracht is geworden. De goden besloten om hemel en aarde te scheiden en wij laten nu gletsjers in oceanen opgaan.’
De mythologie van een gehavende planeet: ‘De goden besloten om hemel en aarde te scheiden en wij laten nu gletsjers in oceanen opgaan.’
Over 200 of 150 jaar zullen er in IJsland geen gletsjers meer zijn. Wat is IJsland zonder ijs?
‘Dat is alleen land, net zoiets als Ierland. Waar nu nog gletsjers zijn, zullen dan mooie valleien zijn. Mensen zullen van dat landschap houden en al snel niet meer weten wat ze missen. Klimaatverandering zal de hele aarde raken en dus ook IJsland. Maar ik ben bezorgder dat de gletsjers veranderen in oceanen, waardoor de zeespiegel stijgt en veel kuststreken onbewoonbaar zullen worden.’
Maar is ijs niet de ziel van IJsland?
‘Gletsjers en de vulkanische activiteit geven IJsland een speciale status in de wereld. Dus ja, natuurlijk raken we iets bijzonders en moois kwijt. Maar IJsland was ooit helemaal bedekt met bossen en is al enorm veranderd sinds het werd gevonden door de Vikingen. Het land waarvan we nu houden, is ontstaan door landbouw sinds de Middeleeuwen en onduurzaam gebruik en we blijken ook te kunnen leven in lelijke steden.’
In Nederland kennen we het woord landschapspijn en het Engels kent het begripsolastalgia voor het verdriet om het verlies van een geliefd landschap. Kent het IJslands een soortgelijk woord?
Magnason denkt even na. ‘Nee: we kennen wel de term klimaatangst, maar hebben geen woord voor “het missen van gletsjers”. Mijn grootmoeder heeft het wel over de speciale geur ervan in de lente, waardoor ze ging verlangen naar gletsjertochten. En zij kent “gletsjerkoorts”: de liefde voor gletsjers en noemt dat een ongeneeslijke ziekte. Zij betreurt het verdwijnen van de gletsjers erg, want het is een bijzondere wereld die ze goed kent.
Altijd op de hoogte blijven van de beste verhalen? Schrijf je in op onze nieuwsbrief.
Meld je aan en ontvang de beste verhalen van Vrij Nederland in je mailbox.
De meeste IJslanders bezoeken de gletsjers hoogstens in hun zomervakantie. Ze vinden het wel jammer dat hun uitzicht zal veranderen, maar lijken het verdwijnen van de gletsjers te accepteren. Ze vinden het ook niet erg als de zomers wat warmer worden. En sommigen zien nieuwe kansen, zoals mogelijkheden voor dammen vanwege het smeltwater, of kortere vaarroutes. Maar dat kunnen ook routes zijn voor klimaatvluchtelingen, of in een oorlog.
Je verheugen op de toegenomen transportmogelijkheden als het ijs verdwijnt is nogal naïef. Met klimaatverandering schop je namelijk een erg gevaarlijk beest, een slapende draak. Je kunt die niet vragen om op te schuiven, zonder dat je een klap van de staart kunt verwachten.’
In een beangstigend hoofdstuk beschrijft u hoe het smelten van de gletsjers in de Himalaya al eind deze eeuw het leven van een miljard mensen onmogelijk zal maken. Waarom hoor je hier zo weinig over?
‘Het is vrij nieuwe kennis. Omdat deze gletsjers zesduizend meter boven zeeniveau zijn, werd lang gedacht dat de effecten van klimaatopwarming klein zouden zijn. Maar de lokale temperatuurstijging is twee tot drie graden, dus bovengemiddeld. Deze gletsjers zijn enorme zoetwaterreservoirs. Het smelten ervan zal eerst leiden tot ernstige overstromingen en vervolgens tot extreme droogte. Er zijn delicate verdragen tussen Pakistan en India over waterdistributie. Als die onder druk komen, kan dat de grootste geopolitieke problemen veroorzaken waarmee de mensheid ooit is geconfronteerd.
Wij veroorzaken dit. We zien onszelf als mensheid als klein, maar zijn als Prometheus en produceren met het verbranden van fossiele brandstoffen de de grootste – merendeels onzichtbare – vuren die we ooit gezien hebben. De hoeveelheid CO2 die dit oplevert, is het equivalent van de uitstoot van 666 vulkanen die dag en nacht vuurspuwen. Wetenschappers wijzen erop dat vuren van deze omvang leiden tot massa-extinctie en dat wij de generatie zijn die vaarwel zegt tegen gletsjers en koraalriffen. Zij vertellen ons dat deze vuren de komende dertig jaar helemaal uit moeten.’
Groter dan taal: ‘De komende 100 jaar stijgt e zeespiegel en verzuren oceanen meer dan de afgelopen 50 miljoen jaar het geval was.’
‘Probleem is dat olie de wereld waarin we nu leven creëerde. Het bracht ons ongekende welvaart en we zijn verslaafd aan de superkrachten die het ons gegeven heeft. Wanneer aliens ons zouden observeren, zouden zij zich waarschijnlijk afvragen waarom we nog steeds zoveel fossiele brandstoffen gebruiken, met zulke destructieve gevolgen. Kijkend naar onze bibliotheken en al onze kennis, zouden ze waarschijnlijk aannemen dat we dit wel expres moeten doen.’
Maar we zijn niet erg rationeel, ben ik bang.
‘Dat zijn we zeker niet. Daarom vraag ik in het boek: als dít de uitkomst is van al onze rationele economische beslissingen en briljante technieken, zou het dan niet verstandiger zijn geweest om de aarde als heilig te zien? Als we heilige bossen, bergen en rivieren hadden, was de uitkomst waarschijnlijk rationeler geweest dan wat we nu zien. Als koeien heilig waren, was er minder ontbossing in de Amazone en als rivieren heilig waren voor ons, zouden we ze niet zo vervuilen.
Er zijn bewijzen dat de integriteit van de wetenschap bewust is aangevallen. Het was het officiële beleid van de regering-Trump om de impact van klimaatverandering te ontkennen en begrippen die ermee verband houden uit openbare stuken en van websites te verwijderen.
Er is ook bewijs dat mensen van big oil − wetende hoe het zat − deelnamen aan campagnes van klimaatontkenners en dezelfde methoden hanteerden als de tabaksindustrie. Ze hebben politie gekocht en ‘denktanks’ opgetuigd om het publiek in verwarring te brengen met tegenstrijdige berichten en valse wetenschap.
Volgens een in maart 2019 gepubliceerd rapport van de Britse ngo Influence Map, hebben de vijf grootste beursgenoteerde olie- en gasbedrijven (ExxonMobil, Shell, Chevron, BP en Total) in de drie jaar na de Klimaatovereenkomst van Parijs ruim 1 miljard dollar geïnvesteerd in misleidende klimaatgerelateerde informatie en lobbyactiviteiten om beleid om klimaatverandering aan te pakken uit te stellen, te controleren of te blokkeren. Ik vind dat deze mensen als eersten moeten worden berecht zodra er wetgeving is tegen ecocide, het grootschalig beschadigen of vernietigen van ecosystemen. Zij moeten worden opgespoord, zoals Simon Wiesenthal deed met oorlogsmisdadigers. Net als de verantwoordelijken voor de grootschalige branden in de Amazone.’
Familiegeschiedenis: Magnasons grootmoeder in 1939.
ongerept land
Magnason praat rustig en formuleert bedachtzaam, maar in de laatste zinnen klinkt zijn activistische bevlogenheid door. Datzelfde gebeurt als hij vertelt over zijn jarenlange strijd voor het behoud van de IJslandse hooglanden, toen grote delen ervan werden bedreigd vanwege de bouw van een dam voor een waterkrachtcentrale voor aluminiumsmelterijen.
‘Ongerept land zou onder water komen. Politici zeiden tegen ons: “Er is daar niets.” Maar toen we er gingen kijken, was het een prachtig gebied met bessen en wild!’
In zijn bestseller Dreamland. Selfhelp Manual for a Frightened Nation schreef Magnason kritisch over de economische argumenten voor de bouw van de dam. Hoewel delen van de hooglanden verloren zijn gegaan, is het gevecht volgens hem gewonnen. ‘We hebben het gebied teruggeëist door het te claimen, ook met taal. Door het een Nationaal Park te noemen werd het van niets “iets”.’
Corona heeft het proces vertraagd, maar het wordt waarschijnlijk ook officieel een Nationaal Park.
Om het bewustzijn van klimaatopwarming wereldwijd te vergroten, stelde Magnason zich in 2016 verkiesbaar als president, in IJsland een ceremoniële functie. Hij werd derde van negen kandidaten. ‘Ik dacht: we hebben iemand nodig die mensen met elkaar in contact kan brengen. Iedereen beantwoordt een e-mail als die van de president komt en die heeft toegang tot hoge autoriteiten. Maar ik vond het ook iets engs en betreurde het dat, als ik zou winnen, ik dit boek niet kon schrijven.’
‘We moeten gaan begrijpen dat de wildheid van de planeet een van de fundamenten voor ons overleven is.’
Een hoofdstuk gaat over uw jong gestorven oom John Thorbjarnason, een internationaal bekend krokodillenexpert. Waarom wilde u ook over biodiversiteit schrijven?
‘Als we alleen de klimaatcrisis aanpakken, hebben we nog steeds een dystopische planeet als we zoveel soorten hebben uitgeroeid. Dat zou een waardeloze wereld zijn. Biodiversiteitsverlies het hoofd bieden vraagt om een diepe culturele verandering waarbij we onszelf gaan zien als deel van de natuur, in plaats van als speciaal.
We moeten een relatie met de natuur terugvinden die vroegere generaties nog wel hadden, waarbij we meer waarde hechten aan onze natuurlijke omgeving dan aan spullen. Wetenschappers vertellen ons niet alleen dat we de komende twintig jaar af moeten van fossiele brandstoffen en koolstofnegatief moeten worden, maar ook dat we grote gebieden moeten herbebossen en rewilden. We moeten gaan begrijpen dat de wildheid van de planeet een van de fundamenten voor ons overleven is.
Moderne ideologieën als communisme en kapitalisme vergaten één klein detail, namelijk dat we leven op een planeet met biodiversiteit, ecosystemen, een atmosfeer en oceanen. Ze deden alsof dit alles grenzeloos was. De gevolgen zien we nu. Oceaanverzuring is een nieuw woord. Dat de pH verandert van 8,1 naar 7,7 lijkt een klein verschil, maar is als een explosie. Door verzuring kunnen schelpvormende diertjes moeilijker het voor hen noodzakelijke kalk aan het water onttrekken. Dat verstoort het ecosysteem van de oceanen dramatisch en maakt dat ze minder CO2 kunnen vastleggen uit de atmosfeer. Mensen lijken de impact hiervan nog steeds niet te begrijpen.’
Familiegeschiedenis: John Thorbjarnarson, de latere krokodillenexpert.
Misschien lijken we hierin op kikkers die langzaam gekookt worden in de pan?
‘Ja, ook met het coronavirus zie je dat wat we als normaal beschouwen snel opschuift. Dit zogeheten shifting baseline syndrome is ook het probleem met klimaatverandering. Misschien zijn bosbranden in Californië en Australië volgend jaar al niet meer in het nieuws, omdat die er ieder jaar zijn. Als we niet wakker worden en zien wat er gebeurt bestaat het gevaar dat we langzaam terechtkomen in ondraaglijke omstandigheden.
Om dat te doorbreken, verbind ik in het boek ons leven nu met de jaren vijftig van de vorige eeuw en schrijf ik over de zogeheten “diepe tijd”, waarmee een geologische tijdspanne wordt aangegeven. Ik bedacht de metafoor van de tijd die je kunt aanraken met je blote handen, de tijd waarop je directe invloed hebt, om duidelijk te maken hoe dichtbij het allemaal is.
De afgelopen decennia hebben we met hydro-elektriciteit en intensieve landbouw geprobeerd een soort machine te maken van de natuur. Dit werkte tot op zekere hoogte, maar het is niet duurzaam en niet iets waar onze kinderen op kunnen vertrouwen. Het was een tijdelijke oplossing. Klimaatverandering of oceaanverzuring was niemands bedoeling en we hebben lang oprecht gedacht dat we het leven van de volgende generaties verbeterden. Nu blijkt dat dit niet klopt, moeten we onze energie anders richten en bijna alles opnieuw ontwerpen, doordenken en berekenen. Op wereldniveau, want als alleen enkele landen dit doen, heeft dat te weinig effect.’
In het hoofdstuk ‘Misschien komt alles toch nog goed’ schrijft u over CO2-opslag. In hoeverre ziet u in technieken als deze een oplossing?
‘In dat hoofdstuk onderzocht ik nihilisme: alles laten gebeuren en niks doen, omdat we denken dat het toch geen zin heeft. De generaties na ons zullen die houding beschouwen als roekeloos gedrag. We moeten zoeken naar oplossingen, maar ik denk niet dat die uitsluitend technisch kunnen zijn. Ze zullen ook sociaal, cultureel, politiek en misschien ook spiritueel moeten zijn.
We weten dat we ongeveer duizend gigaton CO 2 moeten verwijderen uit de atmosfeer, maar nog niemand weet hoe. Tegelijk heeft de twintigste eeuw laten zien dat we nieuwe technieken kunnen verzinnen. Het is dus niet onrealistisch om aan te nemen dat er oplossingen komen waaraan we nu nog niet denken. Neem dit interview via Zoom. Toen ik studeerde leek dat nog sciencefiction, en nu doet iedereen het.
‘Ik kan niet anders dan optimistisch zijn. Ik denk dat we onze daadkracht op de korte termijn overschatten, maar op de lange termijn onderschatten.’
Tegen jongeren zeg ik: je kunt boos worden als je naar de data kijkt en natuurlijk hadden we in de jaren negentig serieus moeten beginnen om dit op te lossen, maar volgens wetenschappers hebben we de instrumenten om het te doen. En als we snel handelen, zeggen mensen straks misschien: je had toen van die alarmisten die zeiden dat de wereld zou eindigen, maar dat was niet zo.’
Dat zou mooi zijn, maar tot nu toe is wat we doen steeds too little too late. De VN waarschuwde onlangs dat we afkoersen op drie graden opwarming over een halve eeuw. Hoe optimistisch bent u?
‘Ik kan niet anders dan optimistisch zijn. Ik denk dat we onze daadkracht op de korte termijn overschatten, maar op de lange termijn onderschatten. De generatie van Greta Thunberg zal niet vergeten wat ze hebben geleerd. En waarschijnlijk komt erna een nog radicalere generatie. Tijdens de coronacrisis hebben jongeren gezien hoe de economie werd platgelegd door overheden om ziekte en dood te voorkomen. Wij zagen de economie nog zoals mijn grootouders de gletsjers zagen: als iets dat er altijd zou zijn, dat je niet werkelijk kon veranderen.
Jongeren hebben zich eenzaam gevoeld en zijn geconfronteerd met het verlies van kansen. Zij zullen het antwoord op klimaatverandering zien als iets relatief eenvoudigs, want corona kostte 20 procent van het bnp en het tegengaan van klimaatverandering slechts 5 procent: evenveel als alle militaire uitgaven. Zij zullen zich daarom afvragen: “We kunnen onze grootouders nog knuffelen, feestvieren en er is geen lockdown nodig? Wat is dan het probleem?”
Aan de snelheid waarmee de coronavaccins zijn ontwikkeld, zie je wat er mogelijk is als er werkelijk wordt opgeschaald. Diezelfde slagkracht moeten we nu ook laten zien op het gebied van energie, landbouw, reizen en transport, in hoe we bouwen en aluminium en cement maken. Voor jongeren geldt: het maakt niet uit welke opleiding je doet, maar je moet deel uitmaken van een ongekende verandering op eigenlijk alle vlakken. En het mooie is: je zou daarbij een hogere betekenis kunnen vinden, want er is zoveel laaghangend fruit. Dus de eerste tien jaar zie je enorme vooruitgang.’
De Nederlandse vertaling van On Time and Water verschijnt in februari 2022 bij De Geus.
Ontbossing is hot! Goed dat het de aandacht krijgt die het verdient. Want de wereldwijde ontbossing heeft effect op ons allemaal. Bossen zijn de natuurlijke beschermers van ons klimaat en van levensbelang voor onze planeet. Toch dragen jij en ik – zonder dat we het doorhebben – dagelijks bij aan die ontbossing. Hoe dat zit? De feiten in dit artikel over ontbossing liegen er niet om.
Grondstoffen zoals soja voor veevoer en palmolie voor onder andere shampoo en koekjes, worden in de EU massaal gebruikt. Maar voor de productie van dit soort grondstoffen voor de EU is tussen 2005 en 2017 naar schatting 3,5 miljoen hectare tropische bossen gesneuveld! Deze ontbossing heeft meer dan 1,8 miljard ton CO2 veroorzaakt – ongeveer 40 procent van de jaarlijkse uitstoot van broeikasgassen in de EU.
Fire in the Jaci-Paraná Extractive Reserve, in Porto Velho, Rondônia state.
Wist je bijvoorbeeld dat…
1 . …ontbossing voor onze producten gewoon mag volgens de wet.
We bevinden ons midden in een klimaat- en natuurcrisis. Toch komen wekelijks scheepsladingen vol soja voor veevoer, vlees, palmolie of papier onze havens binnen. Producten waarvoor elders kostbare natuur is verwoest. En het gekke aan deze handel is: het mag gewoon! Gelukkig is er nu een EU-bossenwet in de maak die deze handel in ontbossing aan banden moet leggen. Aankomend jaar zal erom spannen: wordt het een goede wet die de wereldwijde natuur gaat beschermen? Of blijft het een wet vol gaten, waardoor deze vuile handel gewoon door kan gaan?
Albert Heijn en Lidl lieten in december 2021 weten dat zij geen vlees meer uit Brazilië importeren. Reden om daarmee te stoppen was dat zij ‘niet kunnen garanderen dat bij de productie van dit vlees geen bos is gesneuveld’. Een mooie stap, maar wel rijkelijk laat. In 2010 beloofden deze bedrijven namelijk al vóór 2020 definitief een einde te maken aan ontbossing voor grondstoffen zoals palmolie, soja en vlees. Daarom is Greenpeace ook zo kritisch op deze ambitie. Bedrijven houden zich al decennia niet aan hun beloftes.
Deforestation and forest fires of over 100 hectares inside the Karipuna Indigenous Land, Brazil.
3. … de beste bosbeschermers worden vermoord in gevechten over landbouwgronden.
Inheemse groepen zijn de beste bosbeschermers, want daar waar zij landrechten hebben, is het woud het meest intact. Maar zij worden bedreigd door de oprukkende landbouw- en mijnbouwindustrie. Bijvoorbeeld in de Amazone. In 2019 lag de ontbossing daar op het hoogste niveau sinds 11 jaar. Overal ter wereld worden Inheemse volken verjaagd. In 2021 is een recordaantal milieubeschermers vermoord, omdat zij natuur beschermen tegen deze roofzuchtige industrieën. De moorden vonden voornamelijk plaats in Midden- en Zuid-Amerika, de Filipijnen en Indonesië.
Indigenous leaderships march to the Supreme Court in Brasília. The Indigenous People struggle for their constitutional rights, for their lands to be free and healthy, for the demarcation and exclusive usage of their lands, for their culture and for the future. They struggle for life.
4. … Nederland gigantisch veel meer grond gebruikt voor de landbouw dan alleen de grond in Nederland.
Al meer dan de helft (!) van de totale oppervlakte van Nederland is momenteel in gebruik als landbouwterrein. Maar dat is niet alles; voor de groeiende vraag naar soja voor veevoer, was in 2018 een areaal van nog eens 0,8 miljoen hectare extra nodig. Dat is ongeveer een gebied zo groot als de Randstad, zo’n 20% van Nederland.
5. …de EU in 2019 een handelsakkoord sloot met onder andere Brazilië, die de handel in ontbossing zal aanjagen. Deze EU-Mercosurdeal, zoals dit vrijhandelsakkoord wordt genoemd, werd gesloten toen de Braziliaanse president Bolsonaro een paar maanden aan de macht was. Zijn regering was toen al druk bezig om de bescherming van de Amazone af te breken om ruim baan te geven aan de verwoestende landbouw- en mijnbouwindustrie. Dat leidde dat jaar tot gigantische bosbranden in het Amazonewoud en blijven de ontbossingscijfers stijgen. Bescherming van het overgebleven Amazonewoud is cruciaal. Wetenschappers waarschuwen dat als de ontbossing in dit tempo doorgaat, het regenwoud zich niet meer kan herstellen. Inheemse groepen roepen daarom de internationale gemeenschap op om geen deals te sluiten met Bolsonaro. En wij herhalen deze boodschap richting onze minister van Handel: Stop die EU-Mercosurdeal!
Shell of KLM: zij maken regelmatig reclame voor hun ‘groene’ acties. Zij planten bomen om hun vervuiling te compenseren. Nu is meer bos en meer natuur absoluut een noodzaak om de strijd tegen klimaatopwarming te winnen. Maar wat deze bedrijven doen is vuil spel. Ze stoppen een beetje geld in bosaanplant, en ondertussen vertragen ze de echte oplossingen tegen klimaatopwarming. Shell, KLM, Albert Heijn of FrieslandCampina moeten het volgende beseffen: stap één in de klimaatstrijd is stoppen met de uitstoot van CO2 en bestaande bossen laten staan. Het is goed als bedrijven ook gaan meebetalen als bosherstel. Maar dat is toch normaal als je iets kapot maakt, dat je dan meebetaalt aan het herstel?
7. … een groot deel van je boodschappen te maken hebben met ontbossing
Vlees en cosmetica zijn de welbekende boosdoeners. Voor de productie van soja en palmolie gaat heel veel bos verloren.Maar dit geldt ook voor producten waarbij je het misschien in eerste instantie niet echt verwacht. Denk aan producten zoals koekjes, shampoo, melk, toetjes, papieren zakdoekjes, houten meubelen en nog veel meer. Jarenlang beloofden bedrijven dat ze ontbossing voor onze producten gingen stoppen. Maar (zie punt 2) die beloftes zijn ze dus niet nagekomen.
In an overflight carried out between October 17 and 19, 2021, Greenpeace Brasil caught scenes of destruction caused by illegal mining inside the Munduruku and Sai Cinza Indigenous Lands, in Pará.
Samen werken aan systeemverandering
Het goede nieuws is dat jij en ik dus ook een belangrijk deel van de oplossing zijn. En dan hebben we het niet alleen over het opnieuw aanplanten van stukken bos in de Amazone. Je kunt je bij het kopen van producten bewust zijn van de herkomst van ingrediënten. Maar nog belangrijker is samen te werken aan systeemverandering.
Samen met jou hebben we ervoor gezorgd dat op dit moment in Europa een wetsvoorstel ligt die de handel in ontbossing moet stoppen. Maar helaas zitten er nog ‘wat gaten’ in het wetsvoorstel. Daarom wil Greenpeace aankomend jaar samen met jou onze minister oproepen om deze gaten te fixen. Zodat de handel in ontbossing daadwerkelijk ten einde komt en het systeem verandert.
Meedoen met acties voor een sterke bossenwet?
Als we een ding zeker weten: samen kunnen we veel bereiken. Dat dit voorstel er NU ligt, is namelijk ook gelukt, omdat 1,2 miljoen mensen daarom vroegen. Wil jij binnenkort ook meedoen aan een van de toffe (online) acties om druk te zetten voor het aanscherpen van de bossenwet? Meld je aan voor de nieuwsbrief en houd de bossen-updates goed in de gaten.
‘De zeeën leveren de helft van onze zuurstof, voedsel voor een miljard mensen én zijn het thuis van de meest spectaculaire dieren op aarde. En dan kennen we de diepzee nog niet eens tot op de bodem! Elke keer als ik hierover nadenk, word ik er stil van. Maar vooral strijdlustig. We moeten de oceanen beter beschermen, ook voor ons eigen voortbestaan. Ik ben er dan ook enorm trots op dat al meer dan 3,7 miljoen mensen zich daar samen met mij sterk voor maken. Ik ben ervan overtuigd dat het ons gaat lukken: het water op aarde beschermen door middel van een wereldwijd bindend oceanenverdrag.’
Na stevige onderhandelingen is er eindelijk een Noordzee-akkoord. Daardoor komen er meer windparken, meer bescherming van de zeenatuur en minder visserij. Voor de vissers is er een transitiefonds.
Het Nieuw-Zeelandse Hof van Beroep stelt ons in het gelijk: de winning van ijzerzand is niet toegestaan in de South Taranaki Bight. Dat is een grote overwinning voor dit voedselrijke natuurgebied dat de kraamkamer is voor bedreigde diersoorten zoals de Māui-dolfijn en de blauwe dwergvinvis.
Diepzeemijnbouw? Als het aan mij ligt, gaat dat niet gebeuren. Ik ben dan ook blij dat de IUCN, de internationale autoriteit voor natuurbehoud, voor een moratorium is.
Vervuiling en overbevissing hebben ook grote gevolgen voor de miljoenen mensen die van en met de zee leven. Samen met hen maakten we aangrijpende maar vooral positieve verhalen: Vital Ocean Voices. Gaat dat lezen en zien.
Het plasticprobleem kent geen grenzen. Ik ben dan ook blij dat steeds meer landen zich uitspreken voor een bindend VN-Plasticverdrag.
inds 2014 ligt voor de kust van Jemen een van ʼs werelds grootste olietankers weg te roesten. Aan boord: 1,1 miljoen vaten olie. De tanker kan elk moment gaan lekken – of zelfs exploderen, met een ongekende olieramp als gevolg. Greenpeace werkt samen met lokale organisaties om een oplossing te vinden voor het verwijderen van de olie en ontwikkelt scenario’s voor als er een ramp gebeurt.
Op dezelfde dag dat de IUCN zich uitspreekt voor een tijdelijk verbod op diepzeemijnbouw, kondigt de Europese Commissie aan om die verwoestende praktijken te intensiveren! We blijven de EU en haar lidstaten onder druk zetten om de diepzee met rust te laten.
Dankzij uw steun vaart de Arctic Sunrise begin volgend jaar uit naar Antarctica. Wetenschappers aan boord doen onderzoek naar de gevolgen van klimaatverandering, industriële visserij en vervuiling in dit kwetsbare gebied. De resultaten sturen we naar de VN om hen te overtuigen dat een sterk oceanenverdrag er nú moet komen.
‘“Hoop doet leven” is meer dan een afgezaagd spreekwoord. Wie niet meer gelooft dat een mooie toekomst mogelijk is, wordt al snel cynisch en onverschillig. Het nieuwste rapport van het VN-klimaatpanel IPCC heeft die hoop bij jou misschien even doen wankelen. De klimaatcrisis voltrekt zich sneller en genadelozer dan we al dachten. Op het eerste gezicht lijken overheden en (fossiele) bedrijven zich weinig van de schokkende conclusies aan te trekken. En toch blijf ik optimistisch. Want de klimaatbeweging blijft groeien. Met z’n allen in actie is de beste remedie tegen een klimaatdepressie!’
Sinds 2015 is het aantal klimaatrechtszaken verdubbeld. We mogen trots zijn dat Nederland daarin een leidende rol speelt, door de historische klimaatzaak van Urgenda. En ook dankzij de recente overwinning in de zaak tegen Shell door Milieudefensie, samen met Greenpeace en andere milieuorganisaties. Die boden inspiratie voor vergelijkbare (succesvolle!) zaken in België, Duitsland en Frankrijk.
We gaan met miljoenen de straat op. Corona gooide flink roet in het eten, maar in 2021 vonden weer indrukwekkende (coronaproof) protesten plaats. Op 14 maart deden 35 duizend mensen mee aan het Klimaatalarm en 24 september staakten wereldwijd bijna 900 duizend mensen, onder wie vele jongeren, voor het klimaat. En terwijl ik dit schrijf, gaan we zoveel mogelijk mensen op de been te brengen voor de Klimaatmars op 6 november. Dit soort grote demonstraties zijn ontzettend belangrijk om politici te overtuigen van de urgentie van de klimaatcrisis.
Het is nog niet te laat om het verschil te maken, aldus weten-schappers. Als we de temperatuurstijging deze eeuw onder de 1,5 °C willen houden, moeten politiek en bedrijfsleven nu echt aan de bak. Het kan volgens het IPCC 20 tot 30 jaar duren voordat de temperaturen zich stabiliseren.
Het vorige kabinet-Rutte presenteerde zich als het groenste ooit. Ik zeg: mooie slogan, (te) weinig resultaat. Nu lijkt het erop dat VVD, D66, CDA en Christenunie het opnieuw samen gaan proberen. Je kunt er zeker van zijn dat Greenpeace alle mogelijke middelen – lobby, actie, onderzoek – zal inzetten om het kabinet, en met name D66, aan hun mooie woorden over klimaat en natuur te houden.
Fossiele reclames, dat is toch niet meer van deze tijd? Vraag nu de Europese Commissie om fossiele reclames te verbieden.
Greenpeace gelooft dat het tegengaan van klimaatverandering hand in hand gaat met het bestrijden van ongelijkheid en onderdrukking. Meer hierover leest je in dit artikel. We zetten dan ook verschillende nieuwe campagnes op, waarin we samen optrekken met mensen die nu al hard worden getroffen door de klimaatcrisis.
‘Terwijl je dit leest, gaat er een voetbalveld bos tegen de vlakte. 2 seconden later nog een, enzovoort. Onvoorstelbaar, toch? Minstens zo onvoorstelbaar is dat onze supermarkten vol liggen met producten waarvoor regenwoud is gekapt en land van inheemse mensen met geweld is ingepikt. En het gekke is, dat mag gewoon! Bossen zijn onze bondgenoot in de strijd tegen de klimaat- en natuurcrisis. Hoog tijd dus dat er een wet komt die ze beschermt.’
1,2 miljoen mensen vertelden de EU dat er een Bossenwet moet komen. Dit najaar komt dan eindelijk het langverwachte wetsvoorstel dat bedrijven verplicht alleen soja, palmolie en soortgelijke grondstoffen in te kopen waarvoor de natuur níet verwoest wordt. Best logisch, toch?
Op West-Papoea zijn palmolievergunningen ingetrokken waardoor 300.000 hectare bos intact blijft. Een enorme overwinning voor inheemse gemeenschappen en de bossen!
Terwijl de Braziliaanse regering-Bolsonaro het Amazonewoud in de uitverkoop heeft gegooid, roeren steeds meer Brazilianen zich om dat regenwoud te beschermen. Zo ook 30 Braziliaanse supersterren die samen Canção pra Amazônia (het lied voor de Amazone) uitbrachten. Een echte aanrader!
419 Nederlanders haalden maar liefst € 19.878 op met de Greenpeace-sponsorloop tegen bosbranden. Samen liepen deze fantastische mensen een rondje om de aarde. Wát een prestatie, enorm bedankt!
Het voorstel voor de Europese Bossenwet ga ik kritisch bekijken. Er mogen geen gaten in zitten waardoor bedrijven alsnog hun gang kunnen gaan. Uit gelekte teksten blijkt dat rubber uit Afrika niet in het voorstel staat terwijl voor rubber veel oorspronkelijk bos verdwijnt. Waar nodig lobbyen we en voeren we actie voor een sterke Bossenwet – en daarbij zullen we jouw hulp inroepen.
Inheemse volken zijn de beste bosbeschermers. Daarom blijven we samenwerken met de Karipuna, Munduruku en de Braziliaanse inheemse organisatie APIB. We ondersteunen hun juridische strijd voor formele landrechten en blijven wereldwijd aandacht vestigen op de voortdurende ernstige schendingen van hun grondrechten.
In Afrika werken we samen met lokale partners om de nationale parken Salonga en Virunga volledig beschermd te krijgen. De concessies voor deze olierijke gebieden zijn al afgegeven. We werken er uit alle macht aan om dit desastreuze besluit terug te draaien voordat de eerste olieboringen van start gaan.
We willen de Mercosurdeal – het vrijhandelsverdrag tussen 4 Zuid-Amerikaanse landen en de EU – van tafel hebben, en snel ook. Dit verdrag zal de handel in producten waarvoor regenwoud gekapt wordt, zoals vlees en soja, verder aanjagen.
‘De natuur is essentieel voor ons fysieke én mentale welzijn. Ze is ook onze bondgenoot in de aanpak van de klimaatcrisis. Helaas gaat het niet goed met de natuur in Nederland. Ze wordt letterlijk verstikt door de enorme stikstofuitstoot. Die wordt onder andere veroorzaakt door het verkeer maar vooral door de mest van de ongeveer 119 miljoen dieren die we in ons land houden. Noodkreten van wetenschappers en Greenpeace-campagnes ten spijt, wilde de politiek de afgelopen maanden geen nieuwe maatregelen treffen. Samen met jou zetten we daarom nog een tandje extra bij, want de natuur heeft nu hulp nodig.ʼ
In september klommen Greenpeace-actievoerders op het gebouw van de Tweede Kamer en hingen een groot spandoek aan de gevel met de tekst: ‘Bla bla bla, stikstofcrisis… Politiek: pak NU de natuurcrisis aan’. De actie werd breed uitgemeten in de media en zorgde voor een mooie aanwas van handtekeningen onder onze oproep aan de politiek. Op het moment van schrijven hadden bijna 50 duizend supporters hun steun voor de natuurzaak uitgesproken.
Ons geduld met de lakse houding van de overheid is op. We stappen naar de rechter om een toereikende aanpak van de stikstofcrisis af te dwingen. Maak net als bijna 50 duizend andere supporters natuur ook jouw zaak! Via maaktoekomst.nl/natuurzaak zet je jouw handtekening onder onze eisen aan de overheid.
Acht boerenorganisaties steunen onze natuurzaak. Ook zij zijn het zwalkende overheidsbeleid zat. Annette Har-berink van Caring Farmers: ‘Het is tijd dat we ophouden met het maken van zogenaamd “haalbare” plannen en gewoon gaan doen wat nodig is: voldoen aan de wet en een samenleving creëren die opereert binnen ecologische en planetaire grenzen.’
Van Veluwelaan naar VeluweWEG: in het weekend van 3 en 4 september gaven Greenpeace-vrijwilligers door heel Nederland straatnaambordjes een make-over. Met behulp van stickers veranderde de Wielewaallaan in Voorschoten in de Wielewaalweg. De Havikstraat in Utrecht heette tijdelijk Havikweg. Bij de gewijzigde straatnamen plakten de actievoerders QR-codes die, gescand met een smartphone, naar informatie over de campagne leidden.
Wandel eens met een andere bril door de natuur. Op maaktoekomst.nl/natuurschadegids kun je gratis de Natuurschadegids downloaden. Met dit boekje leer je in 7 bekende Nederlandse natuurgebieden de natuurschade herkennen die de stikstofcrisis heeft aangericht. Zo lees je onder andere over verdringingssoorten die kwetsbare natuur in gevaar brengen en welke soorten je steeds minder ziet.
Sluit je aan bij de natuurbeweging. Samen met onze vrijwilligers organiseren we gedurende het jaar vele activiteiten. Wil je zelf ook vrijwilliger worden? Meld je dan aan voor onze nieuwsbrief.
De Stoptober-campagnes reppen met geen woord over de klimaat- en sociale impact van roken.
De tabaksindustrie is verantwoordelijk voor kinderarbeid en grootschalige milieuvervuiling. Toch hebben we, ook tijdens ‘Stoptober’, nauwelijks aandacht voor die kant van het verhaal. ‘De helft van de ontbossing in Angola, Malawi, Tanzania en Zimbabwe komt door de tabaksindustrie.’
Het is de dodelijkste industrie ter wereld, nog fataler dan de wapenindustrie: de tabaksindustrie. Volgens Amnesty International sterven er wereldwijd jaarlijks een half miljoen mensen in gewapende conflicten. Roken jaagt jaarlijks wereldwijd maar liefst meer dan zeven miljoen mensen de dood in. In Nederland laten jaarlijks 20.000 mensen het leven door de gevolgen van roken. De helft van hen nog voordat zij met pensioen konden gegaan.
Voor de productie van sigaretten is een groter oppervlakte nodig dan Nederland
Niet zo vreemd dus dat er ontzettend veel aandacht is voor de gezondheidsrisico’s van roken. Deze maand, tijdens ‘Stoptober’, worden Nederlanders uitgedaagd te stoppen. De stopmaand is een initiatief van onder meer KWF Kankerbestrijding, de Hartstichting, het Longfonds, het ministerie van Volksgezondheid Welzijn en Sport en het Trimbos-instituut. Deze organisaties benadrukken dat stoppen met roken belangrijk is voor je gezondheid. Maar over de klimaat- en sociale impact van roken reppen zij in hun campagnes met geen woord. Waarom?
Ontbossing en andere milieuproblemen
Voor de productie van tabak wordt veel tropisch bos gekapt. Voor de productie van de 6 biljoen sigaretten, die de wereldbevolking jaarlijks oprookt, is bijvoorbeeld 5,3 miljoen hectare land nodig, meer dan de totale oppervlakte van Nederland. In de Miombo bossavanne – een enorm gebied verspreid over onder meer Angola, Malawi, Tanzania en Zimbabwe – wordt zeker de helft van de jaarlijkse ontbossing toegeschreven aan de tabaksindustrie.
De CO2-voetafdruk van de tabaksindustrie bijna zo groot als die van Peru of Israël
Behalve ontbossing veroorzaakte de industrie meer milieuproblemen. Voor het verbouwen van tabak zijn veel pesticiden nodig, die zowel slecht zijn voor de boer als voor de leefomgeving. Bij de productie van tabakswaar komt bovendien CO2 vrij, onder meer door het gebruik van fossiele grondstoffen. Onderzoekers van het Imperial College London berekenden in 2018 dat de tabaksindustrie jaarlijks 84 miljard kilo aan broeikasgassen uitstoot. Dat is ongeveer 0,2 procent van de jaarlijkse totale uitstoot van de hele wereld. Dat lijkt misschien weinig, maar, zo stellen de onderzoekers: “De CO2-voetafdruk van tabak is bijna net zo hoog als de uitstoot van hele landen, zoals Peru en Israël.”
Beperkte middelen en handelingsperspectief
Dat deze milieuvervuiling niet op de radar staat van goede doelen als KWF Kankerbestrijding en de Hartstichting, is begrijpelijk. Maar ook bij milieuorganisaties zoals Greenpeace, Milieudefensie en MilieuCentraal blijkt milieuschade van de tabaksindustrie buiten het vizier te vallen, zo blijkt uit navraag. Ondanks de vervuiling die de tabaksindustrie veroorzaakt, koppelt Milieudefensie roken vooral aan gezondheid. “In de eerste plaats is dit een gezondheidsissue en daar zijn andere ngo’s al mee bezig gelukkig”, aldus Jasperine Schupp, woordvoerder van Milieudefensie.
De anti-rokenlobby zorgde ervoor dat de tabaksindustrie geen reclame meer mag maken
Milieudefensie richt zijn pijlen vooral op industrieën met een grote CO2-uitstoot, zoals oliebedrijven en de zware industrie, net als Greenpeace. “Milieudefensie concentreert zich voornamelijk op onderwerpen waar grote klimaatwinst is te behalen”, verklaart Schupp. Zo besteedt de milieuorganisatie veel aandacht aan de Klimaatzaak tegen Shell. “Er zijn heel veel onderwerpen die onze aandacht verdienen, maar onze mensen en middelen zijn niet eindeloos. Wij focussen ons op de vervuilers met de allergrootste CO2-uitstoot, zoals de olie-industrie en bedrijven als Tata Steel, om zo de meeste impact te maken”, reageert Saskia van Aalst van Greenpeace. En dus belandt de tabaksindustrie op het bordje van goede doelen als KWF Kankerbestrijding, de Hartstichting en het Longfonds.
Van Aalst: “Gelukkig zijn er veel andere partijen die zich al met succes bezig houden met de lobby tegen roken.” Maar richten die zich niet te vaak op de consument in plaats van op de industrie? Nee, vindt Van Aalst: “De anti-rokenlobby heeft het voor elkaar gekregen dat de tabaksindustrie geen reclame mag maken en dat ze haar producten op steeds minder plekken mag verkopen. Ik weet zeker dat de industrie daar niet blij mee is. En wij als Greenpeace geloven in die aanpak van systeemverandering: niet de consument verantwoordelijk maken voor de omslag maar de industrie en de overheid.”
Voorlichtingsorganisatie Milieu Centraal, die praktische tips geeft voor een duurzamer leven, rept met geen woord over de klimaatimpact van roken. “Als Milieu Centraal kijken wij naar de milieuaspecten waar wij voor consumenten handelingsperspectief zien. Bij het stoppen met roken denken wij dat dit weinig helpt.” Milieudefensie sluit zich daarbij aan. Schupp verwacht niet dat aandacht voor de vervuiling, die de tabaksindustrie veroorzaakt, rokers zou stimuleren om te stoppen. “Verslaving is heel complex en het is voor rokers erg moeilijk om te stoppen omdat nicotine zeer verslavend is. Stoppen hangt samen met vele factoren, zoals genen, omgeving en stress”, verklaart Schupp.
De productie van tabak vergroot voedsel- en watertekorten in kwetsbare gemeenschappen
“Wel is het in het kader van zwerfafval een zeer belangrijk onderwerp”, aldus Mariska Joustra van Milieu Centraal. En dat mag de consument oplossen. Want zo tipt Milieu Centraal op haar website: ‘gooi afval, ook kleine dingen zoals kauwgom, sigarettenpeuken of tissues, altijd in een openbare vuilnisbak’.
Kinderarbeid
De tabaksindustrie is niet alleen vervuilend maar vergroot ook de sociale onrechtvaardigheid in de wereld. 90 procent van de tabak wordt verbouwd in armere landen als India, Zimbabwe, Pakistan en Malawi. Het zijn vooral kwetsbare gemeenschappen die last hebben van de druk die de tabakssector op ecosystemen en natuurlijke hulpbronnen legt. De productie van tabak vergroot het voedsel- en watertekort waar deze landen onder gebukt gaan, terwijl de tabak vooral bedoeld is voor de export.
Op zeven van de tien plantages die de journalisten bezochten waren kinderen aan het werk
Bovendien vindt er op de tabaksplantages kinderarbeid plaats. Onderzoeksjournalisten van The Guardian ontdekten in 2018 dat kinderen in Malawi door hun straatarme ouders van school werden gehaald om op de tabaksvelden te werken. En op zeven van de tien plantages die de journalisten in Mexico bezochten waren kinderen aan het werk. Naar aanleiding van het onderzoek van The Guardian spanden Britse advocaten namens duizenden Malawese tabaksarbeiders en hun families eind 2020 een rechtszaak aan tegen British American Tobacco en Imperial Brands. Deze loopt nog.
Uitbuiting door de tabaksindustrie lijkt typisch een kwestie voor OxfamNovib, een non-profitorganisatie die strijdt voor een rechtvaardige wereld zonder armoede. Toch zijn er geen campagnes van OxfamNovb tegen de tabaksindustrie. “Wij richten ons vooral op de voedingsindustrie en de financiële sector. Het is een strategische keuze om ons te focussen op een beperkt aantal onderwerpen en hebben gekozen voor deze twee”, vertelt Anouk Franck, beleidsmedewerker bij Oxfam Novib.
Overeenkomsten met koffie- en cacao-industrie
Het nadeel daarvan is, dat terwijl tabak een blinde vlek blijft, er veel overlap op andere gebieden. Zo richten zowel OxfamNovib, Greenpeace als Milieudefensie zich op de misstanden rondom palmolie, waaronder ontbossing, kinderarbeid en het overmatig gebruik van pesticiden. Franck ziet veel overeenkomsten met de misstanden in de voedingsindustrie. Ook op koffie- en cacaoplantages werken bijvoorbeeld nog steeds vaak kinderen, krijgen de boeren slecht betaald en worden er bossen gekapt voor de plantages. “Maar omdat je tabak niet kunt eten, valt dat buiten onze focus”, aldus Franck.
De kwetsbaarste mensen betalen voor de vervuiling van de tabaksindustrie
Ze wijst wel op algemene campagnes van OxfamNovib die zich richten op een systeemverandering. Zo pleit OxfamNovib voor meer klimaatrechtvaardigheid omdat zij constateert dat machthebbers en vervuilers de prijs voor klimaatverandering vaak bij de kwetsbaarste mensen neerleggen, zoals ook gebeurt door de tabaksindustrie. OxfamNovib dringt dan ook bij de overheid aan op meer klimaatsteun voor kwetsbare landen, waarmee ze zich kunnen beschermen tegen extreem weer. Denk aan geld voor dijken of nieuwe zaden en gewassen.
Greenpeace sluit niet uit zich in de toekomst aan te sluiten bij een campagne tegen de tabaksindustrie. “Voor schone lucht, gezondheid of het klimaat, we kijken altijd waar we een verschil kunnen maken”, zegt woordvoerder Van Aalst. Franck van Oxfam Novib ziet nog wel een pijnpuntje. “Als we campagne voeren voor betere arbeidsomstandigheden in de tabaksindustrie, houden we daarmee ook een industrie in stand die jaarlijks miljoenen doden op haar geweten heeft. Dat is wel een dilemma.”
